Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 9]

bert nienhuis

You troubletalk too much
Deborah Tannen over de conversatieverschillen tussen de seksen

You just don't understand Women and Men in Conversation door Deborah Tannen Uitgever Morrow, 331 p. Importeur Van Ditmar, f 45,10

Beatrijs Ritsema

Behalve de vrouw die met een deegroller boven aan de trap staat is er geen clichématiger samenvatting van het huwelijk denkbaar dan de man die zich 's ochtends achter de krant verstopt, terwijl de vrouw een gesprek probeert te voeren. Dit zijn zulke klassieke scènes dat ze in cartoons en grappen een eigen leven zijn gaan leiden, zoals dat ook met de bananeschil is gebeurd. Glijdt er ooit echt iemand op straat uit over een bananeschil? Hoeveel vrouwen zijn er die daadwerkelijk hun echtgenoot met een deegrol hebben opgewacht? Ongetwijfeld minder dan in films en getekende grappen, maar de clichés zijn niet voor niets tot symbolen uitgegroeid. De klacht van vrouwen dat hun partners te weinig aandacht aan hen besteden, niet met ze praten over dagelijkse dingen en liever problemen vermijden dan ze uitspitten is reëel genoeg. Er zijn de afgelopen jaren veel boeken verschenen over het onderwerp, bijvoorbeeld Wat willen vrouwen eigenlijk? door Luise Eichenbaum en Susie Orbach en Intieme vreemden door Lillian Rubin, met steeds dezelfde leidende gedachte: vrouwen zijn in het interpersoonlijk contact uit op intimiteit, terwijl mannen gericht zijn op actie, samen iets ondernemen of een probleem oplossen. Zolang vrouwen zich met vriendinnen onderhouden, gaat het goed, maar de betrekkingen met de andere sekse (vooral die met de eigen partner) zitten vol botsingen, misverstanden, niet met elkaar sporende verwachtingen en frustratie.

Deborah Tannen benadert in haar boek You Just Don't Understand het verschijnsel nu eens niet vanuit een psychologische of therapeutische invalshoek, maar vanuit haar eigen vakgebied, de linguïstiek. Haar specialisme is de seksespecifieke linguïstiek: wat voor stijlverschillen zijn er aan te wijzen in de manier waarop mannen en vrouwen gesprekken voeren? Het is een interessante benadering, omdat Tannen erg dicht bij het dagelijkse leven blijft in haar voorbeelden: ze geeft veel transcripties van conversaties die ze in het wild beluisterd heeft dan wel opgenomen met een videorecorder. Haar observaties zijn precies en welomschreven en ze doet haar uiterste best geen waardeoordelen toe te voegen aan haar bevindingen. Wat niet wegneemt dat de lezer daar nauwelijks aan ontkomt. Neem het volgende voorbeeld: een vrouw komt terug uit het ziekenhuis nadat een gedeelte van haar borst is geamputeerd. Ze voelt zich daar ellendig onder en praat erover met een vriendin die met haar meeleeft en op een gegeven moment zegt: ‘Je voelt je waarschijnlijk alsof je op de een of andere manier verkracht bent.’ Als ze tegenover haar man haar verdriet uitspreekt over de armetierige aanblik van het restant van haar borst zegt hij: ‘Maar dan neem je toch een corrigerende borstoperatie?’ De man begreep niet dat deze opmerking het allemaal nog erger maakte voor zijn vrouw en was oprecht onthutst, toen zij in tranen uitbarstte. Hij begreep dat zijn vrouw een probleem had en dacht haar te helpen door een oplossing te suggereren. Maar ze was helemaal niet uit op een oplossing; ze wilde alleen maar medeleven of geruststelling. Haar angst (dat haar man haar seksueel afstotend zou vinden) werd door zijn ‘oplossing’ juist bevestigd.

Conversatie-duet

In de conversatie zijn vrouwen gericht op ‘rapport’ (hoe ze zich tot de ander verhouden, de mate van intimiteit) en mannen op ‘report’ (de inhoud van het besprokene, de zaak zelf). Vrouwen hun lust en hun leven ligt in het ‘praten over moeilijkheden’. Tannens term ‘troubletalk’ is moeilijk te vertalen, omdat het niet altijd persoonlijke problemen hoeven te zijn, het kan ook over wissewasje gaan. De kern van ‘troubletalk’ is dat er altijd persoonlijke ervaringen bij te pas komen. Misschien is de beste vertaling nog wel ‘praten over het leven’. Het uitwisselen van persoonlijke ervaringen heeft voor vrouwen de functie de onderlinge verbondenheid te onderstrepen. In een typisch vrouwengesprek onderbreken de sprekers elkaar vaak, niet om een ander onderwerp aan te snijden (dat gebeurt pas wanneer er een natuurlijke pauze valt), maar om iets aan te vullen of soms zelfs de zin voor de ander af te maken. Een conversatie-duet noemt Tannen deze manier van praten.

Mannen geven zich niet graag over aan conversatie-duetten. Bij een onderbreking voelen ze zich de wind uit de zeilen genomen, ook al is de onderbreking ondersteunend bedoeld. Ze voeren liever gesprekken waarin ze iets uiteenzetten. De zaakgerichtheid van mannen in de conversatie heeft te maken met gespitstheid op hiërarchie: de voortdurende behoefte om te checken welke plek ze op de ladder innemen en een weerzin tegen het tonen van zwakte. Vandaar dat mannen hun vriendschappen met elkaar meer inrichten met gemeenschappelijke activiteiten en dat ze zich tot een vrouw wenden als ze over iets persoonlijks willen praten.

De verschillen tussen mannen en vrouwen in stijl van praten zijn heel doordringend. Tannen onderzocht paren van vrienden en vriendinnen vanaf de kleuterleeftijd tot en met volwassenen die ze liet praten voor een videorecorder. Al op de jongste leeftijd, waar er nog meer gespeeld dan gepraat werd, waren de verschillen duidelijk. De meisjes waren gericht op samenwerking, compromissen sluiten, harmonie, terwijl de jongetjes elkaar probeerden af te troeven en wedijverden. Op lagere-schoolleeftijd waren de meisjesgesprekken nauwelijks te onderscheiden van die van volwassen vrouwen (de een vertelt iets uit eigen ervaring, de ander ondersteunt veelvuldig met mm-mm tussenwerpsels, gaat mee met het gevoel en zet er een soortgelijk voorval naast). De jongens daarentegen behandelden in de hun toegemeten tijd (tien minuten) wel vijftig verschillende onderwerpen, die niet meer dan een paar uitgewisselde zinnen besloegen. Ze luisterden nauwelijks naar elkaar, in de zin van ingaan op wat de ander zegt, maar stelden er iets anders tegenover. Ze vertelden moppen, praatten over onpersoonlijke onderwerpen, zoals computerspelletjes en gaven zich over aan fantasieën over het buitenspelen, wat ze zouden gaan doen, zodra ze uit de kamer weg waren.

Na al die voorbeelden dringt zich maar één conclusie op: mannen kunnen eenvoudig geen goed gesprek voeren. Vooral het adolescentenpaar Todd en Richard is schrijnend in zijn wancommunicatie. De opdracht is, zoals bij alle anderen ‘een gesprek over iets serieus voeren’ en wat doen ze? Ze sommen om de beurt iets op waar ze het moeilijk mee hebben, wat door de ander gediskwalificeerd wordt (‘ach, daar hoef je je toch geen zorgen om te maken’), die op zijn beurt een ander onderwerp aansnijdt, wat vervolgens weer gediskwalificeerd wordt, enzovoort. Toch waren beiden heel tevreden over de conversatie. Tannen legt uit dat dit gesprek, dat elke vrouw als een gruwel in het oor moet klinken, voor de jongens heel plezierig verloopt, omdat elk zwaktebod van de een (‘ik durf niet naar dat feestje’) door de ander ontkend en weggelachen wordt. Ze bevestigen elkaar niet in hun zwakheid, maar monteren elkaar juist op, en zo willen ze ook dat het gaat.

Vraag

Hoe dit allemaal zo gekomen is, waarom kinderen op heel jonge leeftijd al die typerende seksegebonden conversatiestijl vertonen, blijft onduidelijk. Het wijst in de richting van aangeboren tendenties, maar Tannen doet daar verder geen uitspraak over en beperkt zich tot het aanmoedigen van beide geslachten om van het andere te leren en die stijlkenmerken over te nemen waar men zijn voordeel mee kan doen. Ze houdt een pleidooi voor het verbreden van ieders potentieel, zonder de eigenheid te laten vallen.

Het is sympathiek van Deborah Tannen om de seksen hun eigen stijl te gunnen, toch kan ik me niet aan de gedachte onttrekken dat de meeste mensen (ook de meeste mannen) in het voorbeeld van de vrouw met de gedeeltelijk geamputeerde borst de reactie van de man als pure botheid betitelen. De taakgerichte, zakelijke spreekstijl van mannen biedt grote voordelen in de publieke sfeer en daar excelleren ze dan ook. Vrouwen lanceren ideeën bijvoorbeeld vaak in de vorm van een vraag. Als er een meerderheid van mannen rond de vergadertafel zit, zijn die geneigd een vraag als een uiting van onzekerheid op te vatten en alleen al om die reden minder aandacht eraan te besteden. Soms duikt zo'n als vraag vermomd idee later op als een regelrecht voorstel - uit de mond van een man - en ineens is er tot ergernis van de vrouw wel aandacht voor.

De traditionele taakverdeling tussen mannen die voor het inkomen zorgen en vrouwen die het huishouden en de kinderen doen mag de laatste tijd wat vervaagd zijn, in emotionele aangelegenheden domineert nog steeds de vrouw (in het aantal onderwerpen dat geïnitieerd wordt, in de lengte van de spreektijd en in het enthousiasme om erover te praten) en in het publieke spreken (vergaderingen, werkoverleg) domineert de man.

‘Vrouwengeklets, roddel’ zeggen mannen minachtend over de gesprekken die vrouwen met elkaar voeren. ‘Auto's, politiek, werk’ zuchten vrouwen meewarig als ze eens een flard van een mannenconversatie opvangen. Roddel is een kernbegrip in de vrouwelijke spreekstijl, niet noodzakelijk in de kwaadaardige betekenis van het woord, maar in objectieve zin: ‘praten over mensen inclusief jezelf’. Roddelen is inderdaad een aangename tijdpassering. Behalve het lezen van een boek kan ik niet zo snel een leukere activiteit bedenken. Maar die twee hebben ook veel met elkaar te maken. Romans gaan over de wederwaardigheden van mensen en zijn daarmee een secundaire vorm van roddel. Nog niet eens zo lang geleden werd het lezen van romans dan ook als een typisch vrouwelijke bezigheid gezien, en werd er enigszins op neergekeken. (Mannen lazen boeken over de geschiedenis van turf en bruinkool.) Die houding tegenover romans is veranderd, al worden ze nog steeds meer door vrouwen dan door mannen gelezen.

Maar romans worden even vaak door mannen als door vrouwen geschreven, wat betekent dat onder een bepaalde groep van mannen een even groot ‘roddelpotentieel’ bestaat als onder de meerderheid van vrouwen. Misschien dat dit verklaart waarom ik, ondanks de instemming en het aha-gevoel waarmee ik Tannens boek las, toch niet mee kan gaan met die rigoureuze scheiding der geesten. Toegegeven, veel mannen zijn niet geïnteresseerd in een beetje voor je uit praten over het leven. Hun hoofd zit zo vol met geld, internationale verhoudingen, promotiemogelijkheden en belastingaanslagen dat er voor mensen geen plaats meer is. Maar degenen die romans lezen, die zijn niet zo erg. Daar kun je mee roddelen en die willen ook nog wel eens naar je luisteren, zonder je meteen de pas af te snijden met een oplossing. Of het werkt weet ik niet, maar het zou een nuttige toetssteen voor een vrouw kunnen zijn: laat je niet in met mannen die geen romans lezen.

■