Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 3]

Van Beauvoirs Mandarijnen naar Kristeva's Samourais
Alle Parijse ‘intellos’ in het autobiografische romandebuut van Julia Kristeva

Les samourais door Julia Kristeva Uitgever Fayard, 460 p., f 55,05 Importeur Nilsson & Lamm

Rudi Wester

Er is dat mooie verhaal van Ethel Portnoy in Vliegende vellen waarin ze verslag doet van een gesprek onder Beroemde Kunstenaars in Parijs, een gesprek waarvan veel mensen zullen denken dat het over zeer diepzinnige en filosofische zaken gaat. Wat ze in haar aantekeningen terug vindt gaat over: vissen in de Seine, holbewoners, rode mieren in Afrika en het mechaniek van gaskachels.

Een dergelijk effect doet zich voor met de eerste roman van semiologe en psychoanalytica Julia Kristeva, Les samourais. Kristeva, die in 1965 Bulgarije ontvluchtte, behoorde al snel tot de intellos rondom het tijdschrift Tel Quel en verkeerde voornamelijk met wetenschappers als Roland Barthes, Lévi-Strauss, Michel Foucault en Jacques Lacan. Bovendien trouwde ze met ‘de paus van Saint-Germain’, de schrijver Philippe Sollers. Hoog waren dan ook de verwachtingen van haar (autobiografische) roman over deze samoerai van de Franse intellectuele voorhoede. Het zou een echo en een hedendaagse pendant worden van Simone de Beauvoirs roman over het engagement van linkse schrijvers vlak na de Tweede Wereldoorlog, De mandarijnen, waarvoor ze in 1954 de Prix Goncourt kreeg.

Die prijs zal Kristeva wel niet ten deel vallen. Want Les samourais is noch een roman - daarvoor zit hij veel te chaotisch en spanningsloos in elkaar, kieren de feiten en de werkelijkheid er al te opzichtig doorheen - noch een autobiografie, noch een kroniek van een toch interessante periode in het Franse literaire, culturele en politieke leven met de opkomst van het structuralisme, mei '68 en de bevlogenheid voor het China van Mao. Het is van alles wat, en daarom net niets. Jammer. Is er een intelligent iemand die kan schrijven en die de ideeën van de kopstukken om haar heen zou kunnen weergeven, moet ze er zonodig een roman van maken met soms de meest drakerige, sentimentele onzin die je maar kunt bedenken.

Sade

Allereerst is daar wat ik maar het ‘Portnoyeffect’ zal noemen, van zo'n gesprek aan tafel tussen Philippe Sollers (Hervé Sinteuil in de roman) en Philip Roth (alias Jerry Salzman) word je toch ook niet echt vrolijk. Sollers: ‘Hé, ook al bent u Amerikaan, u hebt misschien toch wel eens van markies de Sade gehoord?’ Roth: ‘(...) Dat was mijn neef.’ Sollers: ‘Bravo! Vriend, u bent een nazi. (...) Doe niet net alsof u het niet weet: wat Sade beschrijft in Les cent vingts journées, dat hebben de nazi's uitgevoerd op de kampslachtoffers. (...) En uw (=Roths) fantasieën worden straks misschien weer uitgevoerd door de eerste de beste nazi.’ Roth is in het begin verrukt van zo'n leuk Frans diner en état de guerre, maar Kristeva noteert trouwhartig dat ook hij Sollers opmerkingen na een tijdje irritant vindt.

Julia Kristeva

Dan is er de kwestie van de namen. Natuurlijk, in een roman van Julia Kristeva heet de ik-figuur niet Julia Kristeva maar Olga Morena, heet de geliefde niet Philippe Sollers maar Hervé Sinteuil, wordt Roland Barthes Armand Brehal en Foucault Scherner. Maar moest Ponge zonodig Pange worden en het voor iedereen herkenbare Tel Quel het tijdschrift Maintenant? Een dergelijke maskerade nodigt hartstochtelijk uit tot een spelletje Trivial Pursuit (voor de doorzetters: Lauzun is Lacan, Fabien Edelman is Lucien Goldmann, Wurst is Althusser en Dubreuilh, ja, zo heette Sartre ook al in De mandarijnen). Kristeva heeft er ongetwijfeld bewust voor gekozen, discretie en meer armslag zullen haar motieven geweest zijn, maar als iemand als motto deze zin van Stendhal neemt: ‘De herinnering is als militaire moed: ze staat geen hypocrisie toe,’ dan doet het toch enigszins vreemd aan. En waarom zijn het eigenlijk samoerai, deze in veilige oorden opererende intellectuelen? Kristeva definieert samoerai dan wel als mensen ‘die de kunst van het oorlog voeren verbinden met de kunst van het schrijven’, maar het oorlog voeren komt toch wel erg neer op zacht papieren wapengekletter.

China

Want veel kwesties laat Kristeva liggen. Mei '68 wordt in drie pagina's afgedaan, waarbij het vermoeide schouders ophalen van Barthes over zoveel stampei (‘wat heeft deze revolutie ons meer opgeleverd dan een verplicht tutoyeren?’) als voorbeeld dient en het feit dat Sollers zijn auto niet terug kan vinden het meest wereldschokkend is. De idiote reis van een aantal Tel Quel-listen naar China wordt kritiekloos weergegeven, als was er inmiddels niets veranderd. Wat moeten we met de beaat weergegeven mening van een Sollers dat westerlingen niet kunnen oordelen over de massamoorden in China omdat hun beschaving zo anders is? Geestig beschreven zijn hier overigens wel de schuchtere pogingen van Barthes een mooie Chinese jongeman te benaderen. En ook Kristeva's eigen belevenissen met het slijten van haar boek over de positie van de Chinese vrouw bij de radicale feministes van Edition des Femmes, zijn een fraai voorbeeld van een tijdgeest waarover we wel meer zouden willen lezen. Maar het blijft bij wat speldeprikken, de samoerai slaan niet echt om zich heen. Want zo langzamerhand, na veel prietpraat en uitwijdingen en maskerades, ontrolt zich het eigenlijke thema van Kristeva's roman: de liefdesgeschiedenis tussen Olga Morena en Hervé Sinteuil, ofwel de integratie van een Bulgaarse in een oude aristocratische Franse familie. Daarover schrijft ze prachtige passages en daarover is ze ook niet hypocriet. Want zoals Beauvoir haar Amerikaanse liefde Nelson Algren had, zo heeft Kristeva een grote Amerikaanse liefde, en evenals Beauvoir kiest ook zij voor haar ‘brutale en gehaaste’ Franse minnaar. Maar Olga Morena eindigt wel in de Jardin de Luxembourg, wandelend met haar kind, hét bewijs van een liefde tussen man en vrouw. En kijk, dat zouden de mandarijnen toch nooit van samoerai verwacht hebben. Maar misschien trotseert Kristeva daarmee toch meer het tijdsbeeld dan Beauvoir.

Philippe Sollers

Michel Foucault

Roland Barthes

Jacques Lacan

■