Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

Momenten van volmaakte eerlijkheid
De rollen van duivelskunstenaar Eduard Veterman

Het gemaskerde leven van Eduard Veterman door J.W. Regenhardt Uitgever Balans, 275 p., f 39,50

Jan Meyers

Eduard Veterman (1901-1946) was van alles, maar in de eerste plaats theaterman, niet alleen in de wereld van het toneel trouwens, ook in het dagelijkse leven. Een man met vele maskers en daarachter was het moeilijk om een blik te werpen. Zijn biograaf Regenhardt zegt: ‘Hij was de rol, het imago, de indentiteit die hij creeerde.’ Maar waarom speelde hij altijd een rol? Om op te vallen? Om de alledaagsheid op te sieren? Om uit te stijgen boven het banale niveau waarop zich volgens Ernest Renan in zijn Jezusbiografie het leven van bijna alle mensen voortsleept?

Regenhardt verdiept zich niet in dergelijke vragen, op gevaar van oppervlakkigheid af, misschien niet omdat hij pessimistisch is over de mogelijkheid om een ander te doorgronden en dat vooral waar het Veterman betreft. Op bladzijde twaalf waarschuwt hij: ‘Of de lezer door dit boek Eduard Veterman echt leert kennen, moet ernstig worden betwijfeld.’

Veterman was verbluffend veelzijdig. Regenhardt noemt hem bij herhaling een renaissancist, een keer zelfs met de toevoeging pur sang. Hij zal wel bedoelen: iemand in wie het renaissance-ideaal van de universele mens tot uiting komt. Maar ondertussen vergelijkt hij zijn onderwerp met Oscar Wilde en Louis Couperus. En dat klopt volgens mij beter. Veterman was een verlate fin-de-siècle-figuur - tot Hitler de twintigste eeuw over hem bracht. Hoewel: zelf voelde hij zich meer een achttiende-eeuwse aristocraat à la baron Necker die aan de vooravond van de Franse revolutie een blauwe maandag minister van Financiën van Lodewijk XVI was.

Veterman was regisseur, schilder, illustrator, decorontwerper, toneelcriticus, essayist, vervalser. Hij schreef onder andere dertig toneelstukken en vijftien romans, thans allemaal vergeten; dat is niet het geval met zijn laatste boek Keizersgracht 763 - over zijn verzetswerk en desillusie na de oorlog.

In de jaren twintig en het begin van de jaren dertig was hij een decadente dandy-estheet, Haagser dan Haags, ‘plus Couperus que Couperus’, daarna een ‘balling’ in een ivoren toren in Menton, in de oorlog tot verbazing van menigeen een vierentwintig karaats verzetsman. Door laatstgenoemde rol heeft hij blijvende bekendheid verworven. Maar was het wel een rol? Vlak voor zijn dood heeft hij zelf gezegd: ‘Een moment van volmaakte eerlijkheid.’

Belofte

Tussen biograaf en onderwerp is in dit geval relatief weinig afstand in de tijd. Regenhardt heeft informatie kunnen inwinnen - en heeft dat ook gedaan - bij personen die Veterman van nabij hebben gekend. Deze benaderingswijze kan een levendig en indringend effect hebben en daardoor een biografie bijzondere waarde verlenen, vooropgesteld dat een wetenschappelijk verantwoord niveau gehandhaafd blijft. Regenhardt is in dit opzicht redelijk geslaagd. Hij weet veel en verzwijgt weinig. Een enkele keer is hij van een welhaast Prick-achtige gedetailleerdheid. Soms zinvol zoals de beschrijving van Vetermans garderobe, omdat hierdoor zijn dandyisme wordt geaccentueerd. Andere bijzonderheden had ik wel kunnen missen, die over de nageboorte van het dochtertje bijvoorbeeld: ‘In de keuken, in een emaille bak, lag een rond, bloederig stuk leven waar een eind slang uit kronkelde. Het verdween met een zekere geheimzinnigheid. Het was de stille mystieke band die moeder en kind verbonden had. Het werd ergens begraven onder de eucalyptussen. Belofte aan de aarde: straks, over zestig, zeventig, tachtig jaar volgt de rest.’

Eduard Veterman op twintigjarige leeftijd

Regenhardts stijl is niet om over naar huis te schrijven. Hoe moet ik mij een vijand voorstellen die buiten rondsluipt ‘met gespleten katteogen’? Vetermans ‘joodszijn zwaaide hem als het zwaard van Damocles boven het hoofd’, iemand ‘sneuvelt’ bij een bombardement of hij een theepot is. De woordkeuze is lang niet altijd even fraai: ‘wereldbrand’ in plaats van oorlog, ‘hazehartig’ voor bang. Er zijn ook nogal wat slordigheden, bijvoorbeeld ‘Endlosung’ in plaats van ‘Endlösung’ en er worden zestig man doodgeschoten en na afloop zeventig begraven. Dan weer is het of je een exemplaar uit de Bouquetreeks onder ogen hebt. In plaats van gewoon te zeggen dat mevrouw Veterman zwanger is, lezen we: ‘Katy kwam van een routine-onderzoek bij de huisarts en nu was plotseling alles anders geworden. Hun gedachten. Hun toekomst. Hun plannen. Met hen mee liep iets dat nog geen naam had, wat onzichtbaar was als de goede god en tóch aanwezig. Iets, wat door hun geluk in het leven was geroepen.’ En als de baby er is: ‘De natuur bestoof haar met haar parfums van oranjebloesem, eucalyptussen en heliotroop; de zon bronsde haar perzikhuid en zette in haar ogen twee blauwe vonken die altijd schitterden.’

Wie een biografie schrijft, leeft geruime tijd, soms jaren, close met zijn personage. Enerzijds moet hij in hem zien te kruipen, anderzijds moet hij hem van het lijf houden om niet tot onaanvaardbare subjectiviteit te vervallen. Regenhardt heeft zijn onderwerp met veel zorg uitgebeeld, met genegenheid ook, en daarbij toch wel de nodige afstand weten te bewaren.

Necker

De oorlogsperiode is veruit het belangwekkendste gedeelte van het boek. In het begin van de bezetting was Veterman de ziel van de Joodse Schouwburg, later zat hij diep in het verzet - als de arische Eduard Jaques Necker, nazaat van de baron. Hij leidde de vervalsingcentrale van de fameuze groep Fiat Libertas, werd gepakt en ter dood veroordeeld. Om niet geheel duidelijke reden werd het vonnis niet voltrokken. In het naoorlogse Nederland dacht hij een grote rol te spelen, wat aanvankelijk scheen te lukken: dankzij prins Bernhard kreeg hij de opdracht om de geschiedenis van de Nederlandse strijdkrachten te schrijven. Ondertussen vierden reactie en restauratie hoogtij en zaten collaborateurs en labbekakken die in Londen de oorlog frontloge hadden ‘gevierd’ weer hoog te paard. Hiertegen ging Veterman te keer in linkse taal. Voor hem duurde de oorlog voort. De opdracht voor het BS-boek werd schielijk ingetrokken. ‘Zekere instanties’ hadden wel door dat het geen snorkende feestbundel zou worden, maar een echte geschiedenis en dat was geenszins de bedoeling. Veterman kondigde aan dat hij dat boek toch zou schrijven en daarbij de beerput flink opentrekken. De titel sprak boekdelen: Balans der misère. Zijn dood door een verkeersongeval zal ‘zekere instanties’ niet ongelegen zijn gekomen. Sommigen wisten dan ook zeker: niks ongeluk, liquidatie! Van het manuscript geen spoor. Verdonkeremaand dus. Regenhardt opteert voor een minder spannend, zij het overtuigender slot: wel degelijk een ongeluk en dat manuscript heeft nooit bestaan.

Ondanks de sceptische uitspraak op bladzij twaalf heb ik een indruk gekregen van de mens Eduard Veterman. Zijn biograaf heeft het er minder slecht afgebracht dan hij zelf bevroedde.

■