Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 3]

John Banville
jack mcmanns/irish times

Waarheid is alleen de schaamte
‘Het boek der getuigenis’ van John Banville

Het boek der getuigenis door John Banville Vertaling José Rijnaarts Uitgever Meulenhoff, 239 p., f 39,50

Joost Zwagerman

Er zijn indrukwekkende romans geschreven waarin de schrijver zijn hoofdpersoon in gevangenschap de pen laat oppakken en hem laat verhalen over de achtergronden die hebben geleid tot het misdrijf waarvoor hij vastzit. Else Böhler, Duits dienstmeisje (1935) van Simon Vestdijk bestaat van begin tot eind uit het verweerschrift van Johan Roodenhuis. Uit handen van de Duitse gevangenbewaarders krijgt Roodenhuis voldoende papier en schrijfgerei om dit verweerschrift op te stellen. Hij is gearresteerd na uit jaloezie de schimmige impresario Rudolf Steinmann te hebben neergeschoten, die hij aanzag voor de ‘medeminnaar’ van het wat lompe maar begerenswaardige dienstertje Else Böhler. In Lolita (1955) geeft Vladimir Nabokov allereerst het woord aan ene dr. John Ray jr. die in het voorwoord van de roman vertelt een manuscript van de in gevangenschap aan een hartverlamming gestorven Humbert Humbert te hebben ontvangen, een creatuur dat volgens de fictieve Ray als ‘een sprekend voorbeeld van morele ontbinding’ kan gelden. Aan het slot van de roman blijkt dat Humbert de geschiedenis van zijn liefde voor de twaalfjarige Dolores Haze in zevenenvijftig dagen heeft geschreven, aanvankelijk op de ‘psychopatische observatieafdeling’ van een kliniek en later in ‘grafkelderachtige’ afzondering in een gevangenis. Humbert zit vast op verdenking van onder anderen de moord op Clare Quilty, van wie echter niet duidelijk is geworden of hij nu werkelijk een minnaar van de nimfijn Dolores was of louter een fantoom in het hoofd van de door begeerte gedreven Humbert. Nabokov maakte Humbert Humbert tot de fictieve geestelijke vader van Lolita, door het de vorm te geven van diens memoires.

Ook John Banville heeft het fictieve auteurschap van zijn roman in handen van zijn hoofdpersoon gelegd. Net als in Else Böhler en Lolita heeft Het boek der getuigenis de vorm van een in gevangenschap op schrift gestelde bekentenis, in dit geval van de misdadiger Freddy Montgomery. Het verschil met Roodenhuis en Humbert is dat het misdrijf van deze Montgomery allesbehalve een crime passionel kan worden genoemd. De antihelden van Vestdijk en Nabokov waren ten prooi aan een al te koortsige verbeelding. Maar Banvilles Montgomery moordde juist uit wat de dader later ‘het gebrek aan verbeeldingskracht’ noemt. Dát is zijn ware misdaad, bekent Montgomery, ‘de misdaad die alle andere mogelijk maakte’.

Vlezig

Freddy Montgomery is een getalenteerd natuurkundige die Dublin heeft verruild voor de Amerikaanse Westkust, waar hij op jonge leeftijd successen boekt. Maar de faam die hij in Amerika geniet verveelt hem, Montgomery kiest voor een zwervend bestaan. In het ‘naar seks en chloor’ riekende Valencia ontvlucht hij vrouw en kind en verwordt in hoog tempo tot een drankzuchtige nietsnut die zich bij ieder glas wil onttrekken aan de last der genialiteit die zijn Amerikaanse vakbroeders in de natuurkunde hem toeschreven.

Montgomery keert tenslotte berooid terug naar Ierland. Niet alleen omdat hij ‘te aftands en een beetje aan de vlezige kant’ oogt, verwelkomt zijn moeder hem koeltjes. Na de dood van zijn vader blijkt zij het bed te delen met de hulp in de huishouding, en tot ergernis van Freddy heeft zij het enige verkocht wat een familiekapitaal had kunnen opleveren: een collectie schilderijen. De nieuwe eigenaar blijkt Helmut ‘Binkie’ Behrens, een schatrijke kunsthandelaar die de schilderijen voor een schandalig laag bedrag moet hebben opgekocht. Freddy besluit de schilderijen uit het huis van Behrens ‘terug te halen’. Hij wordt echter betrapt door een dienstmeisje. In paniek vlucht Montgomery het huis uit. Uit angst dat het dienstmeisje de inbraak zal melden, kidnapt hij haar, en in zijn auto brengt hij het meisje met enkele hamerslagen om het leven. De impuls tot moorden komt voort uit een vlaag van zelfmedelijden. Zijn mislukte carrière, de verloren schilderijen, zijn mislukte huwelijk: ‘(...) het was allemaal zo onbillijk. Bittere tranen van zelfmedelijden persten zich langs mijn oogleden. Ik duwde haar van mij af en haalde uit met de hamer met een wijde backhandzwaai.’

Als Humbert Humbert een ‘sprekend voorbeeld van morele ontbinding’ is, dan is Banvilles Montgomery een zelfzuchtige cynicus bij wie iedere moraal verveling opwekt en die in kwade buien schuld en boete al bij voorbaat acht ingelost. Natuurlijk zou Humbert nooit een meisje vermoorden, maar de vergelijking met de antiheld uit Nabokovs Lolita kan om verschillende redenen worden gemaakt. De belangrijkste is wel dat John Banville met Freddy Montgomery een briljante geest heeft gecreeerd die gezegend is met een indrukwekkende verbale begaafdheid. Het boek der getuigenis is wat vorm betreft lang niet zo geslaagd en complex als Lolita, maar net als Humbert kent Montgomery (en, mutatis mutandis, John Banville) een duizelingwekkend vocabulaire dat hem zelfs in de beschrijvingen van zijn moordpartij en de daaropvolgende surreëel getinte vervreemding niet in de steek laat. Waar literatuurwetenschapper Humbert zich onuitputtelijk betoont in het verwoorden van zijn zucht naar zijn Lolita, weet natuurkundige Montgomery in iedere beschrijving van de personen die zich op zijn weg bevinden de grondeloze afkeer te leggen die hem het leven bijna onmogelijk maakt. In zijn pleidooi voor de rechtbank wil hij vooral duidelijk maken dat de enig mogelijke rol die hem nog paste die van de gewetenloze killer was. Montgomery is ervan overtuigd eerlijk en zelfs genereus met zijn gewetenloosheid te zijn omgesprongen. Het zou hypocriet zijn geweest het onmens in hem te onderdrukken. Zijn moord overdenkend komt hij tot de conclusie: ‘Misschien is dat de essentie van mijn misdaad, van mijn schuld, dat ik het zover had laten komen, dat ik niet waakzaam genoeg was geweest, niet huichelachtig genoeg.’

‘Officiële fictie’

Eenmaal ingerekend amuseert Montgomery zich door in de kranten te lezen dat hij geen enkele wroeging heeft getoond: ‘Ze hadden op hun eigen, stompzinnige manier niet helemaal ongelijk. Wroeging houdt in dat je op vergiffenis hoopt en ik wist dat wat ik gedaan had onvergeeflijk was.’ Montgomery vergeeft het zichzelf niet dat hij heeft gemoord. Van de rechtbank verwacht hij niets anders: hij zal zijn straf uitzitten. Spijt of verdriet heeft hij niet - hoe kun je spijt voelen voor iets wat je jezelf niet vergeeft? Beschaamd is Montgomery des te meer. Dat blijkt uit het slot van de roman. Als de inspecteur die hem heeft opgespoord hem in zijn cel opzoekt, overhandigt Montgomery hem zijn getuigenis met het verzoek het op te bergen in zijn dossier, ‘bij de andere, officiële ficties’. Als de inspecteur het dikke pak papier in zijn hand neemt en hem vraagt hoeveel ervan wáár is, antwoordt Montgomery: ‘Waar, inspecteur? (..) Alles. Niets. Alleen de schaamte.’

Het zijn deze laatste zinnen van Het boek der getuigenis die er natuurlijk voor zorgen dat de lezer niets kan geven voor de feitelijke waarheid en emotionele waarachtigheid van Montgomery's getuigenis. Het hele boek lang is de lezer vertrouwenspersoon: Montgomery bedriegt en beschimpt alles en iedereen en is alleen oprecht in zijn getuigenis - totdat hij ook dit laatste in twijfel trekt. Het is het passende en schrandere slot van de schuldbekentenis van een briljante rotzak.

Het boek der getuigenis werd vorig jaar genomineerd voor de Booker Prize, die werd toegekend aan Kazuo Ishiguro The Remains of the Day. Ik heb Ishiguro's roman niet gelezen, maar het moet behoorlijk goed zijn wil het dat van Banville overtreffen. Het boek der getuigenis is in vele opzichten een meeslepend boek. Behalve dat het ongehoord spannend is en dat de monoloog veelvuldig in virtuoze taal is gevat, valt vooral de frictie tussen het intellect en de zintuiglijkheid van Montgomery op. Het best komt dat tot uitdrukking in, zoals ongetwijfeld bedoeld, het hart van de roman, waar onmens Montgomery zich vergaapt aan de schoonheid van de schilderijen in het huis van de kunsthandelaar en zich niet langer kan verenigen met de futiliteit van de werkelijkheid, de zijne en die van alle anderen. Het dienstmeisje had op een van de portretschilderingen moeten staan. Als ze kunst was geweest, had ze nog geleefd.

■