Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

De wouden van Zoeterwoude

Dat Geleen met zijn door de koeltorens van DSM verminkte uiterlijk genoemd is naar een beek waarvan de naam oorspronkelijk ‘de glanzende’ betekende, is voor een hedendaagse reiziger onvoorstelbaar. Meer plaatsen in Nederland herinneren alleen door hun naam nog aan vroeger natuurschoon: in Berkhout en Zoeterwoude zijn alle bossen verdwenen. Maar namen zijn niet altijd even makkelijk te herleiden. Ten onrechte beweren sommigen dat het Limburgse dorp America door de Duitsers naar het heideplantje ‘Erica’ is genoemd. ‘Zij hadden op school goed opgelet en wisten dus dat het woord Erika vrouwelijk is. Een vorming Am Erika zou in een Duitse mond dan ook volstrekt ongrammaticaal geweest zijn’, zegt Rob Rentenaar in Groeten van Elders: Plaatsnamen en familienamen als spiegel van onze cultuur (Strengholt, 135 p., f 27,50). In deze bundel kijkt hij niet alleen naar de taalkundige informatie die namen bieden, maar besteedt hij vooral aandacht aan wat zij kunnen vertellen over de geschiedenis en cultuur van vroegere generaties. En dan blijkt dat America zijn naam dankt aan de grote emigratiebeweging over de oceaan, die in Nederland halverwege de vorige eeuw op gang kwam. Oorlogen en veldslagen vormen een belangrijke inspiratiebron voor de bedenkers van plaatsnamen. Minstens zeventien bewoonde oorden in Nederland dragen de naam De Krim en bijna veertig buurten kregen de bijnaam Korea. In het boek worden de betreffende wapenfeiten kort beschreven. De vernoeming naar deze zwarte stippen uit de geschiedenis hangt vaak samen met de opvatting van naamgevers over de te benoemen gebieden. Zij vonden de bewoners van bijvoorbeeld de straten en wijken Lombok, Turkije of Korea ‘ruw, asociaal, ruzieachtig of armoedig’. Maar het zegt tevens iets over hun politieke denkbeelden. Met de keuze van namen gaven ze aan welk standpunt ze innamen tegenover historische gebeurtenissen. De slag bij Waterloo, ook bekend als de slag bij Belle Alliance, wordt in Nederland en Engeland nooit onder de laatste naam aangetroffen.

Daarentegen zijn er in Duitsland wel gebieden die aan deze kant van de slag herinneren. Op 18 juni 1815 hadden de Duitsers namelijk bij de hoeve ‘La Belle Alliance’ positie gekozen, terwijl de Engelsen en Nederlanders bij Waterloo stonden opgesteld. Zoals Dik Trom zijn naam dankt aan zijn omvang geldt ook voor sommige plaatsen dat ze genoemd zijn naar hun formaat. Het eiland Tiengemeten had oorspronkelijk een grootte van tien gemet (4,9 hectare). Dat het zijn naam inmiddels ontgroeid is blijkt uit het huidige oppervlak van het eiland dat 708 hectare bedraagt. Een blik op een willekeurige bladzijde in het telefoonboek bewijst dat bij het ontstaan van familienamen veel factoren van invloed zijn geweest, maar in de verschillende hoofdstukjes van de bundel, waarvan een aantal eerder zijn verschenen als artikelen in Onze Taal, Mededelingen van het P.J. Meertens-Instituut, Ons Amsterdam, NRC Handelsblad en Rentenaars boek Vernoemingsnamen, ligt de nadruk op de prominente rol van de aardrijkskunde. De meeste aardrijkskundige familienamen stammen uit Nederland zelf en hebben dikwijls een beperkt verspreidingsgebied.

‘Naamkundig gesproken zijn de Van Agts en Van Mierlo's maar heel weinig boven hun provinciaal niveau uitgestegen.’ Merijntje Gijzen heeft het wat dat betreft verder geschopt. Zijn naam is, net als van een aantal andere Brabanders, in Zuid-Holland terechtgekomen. Maar waar komt iemand met de naam Putter, De Putter, Putters, Puttenaar, Putman of Putmans vandaan? Er zijn in Nederland en Belgïe te veel plaatsen die Putten of Put heten om dit nog te kunnen achterhalen. Verder verschaft het boekje aardige informatie over de namen van water, duinen en velden. Speciale aandacht krijgt het zelfstandig naamwoord Groenland, dat tot naam geworden is en op veel plaatsen op de landkaart voorkomt. Het belang van aardrijkskundige namen is dat ze vaak sporen van het vroege Nederlands onthullen, maar Groenland is niet vanzelfsprekend te herleiden tot ‘grasland’. In sommige gevallen is het de naam van een afgelegen stuk land en verwijst het naar het land Groenland, dat voor zeventiende-eeuwse begrippen zeer ver weg lag.

Kennelijk worden naamgevers door de eeuwen heen door dezelfde motieven gedreven, want ligt tegenwoordig de straat die Melkweg heet ook niet aan de uiterste rand van Amsterdam?

SH