Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 9]

Aantekeningen uit het dagboek van een doodgraver
De vasthoudendheid van Libanon-correspondent Robert Fisk

Pity the nation Lebanon at War door Robert Fisk Uitgever André Deutsch Importeur Nilsson & Lamm, f 65,50

Betsy Udink

Verslaggevers die over Libanon willen schrijven moeten te werk gaan als Robert Fisk, of thuis blijven. Fisk is veertien jaar correspondent in West-Beiroet, eerst voor The Times, nu voor The Independent. De man beschikt over een moed en doorzettingsvermogen die door weinig andere journalisten in een permanente oorlogssituatie zijn geëvenaard. Levend in angst en bodreigd met ontvoering is hij er naast zijn werk als correspondent in geslaagd de jongste geschiedenis van Libanon, zoals die zich aan hem heeft voorgedaan, in een boek vast te leggen: Pity the Nation. Fisk is niet in zijn flat of op zijn hotelkamer blijven zitten om de berichten van lokale radiostations en kranten over te schrijven. Hij is eropuit gegaan en heeft bombardementen, straatvechters en censuur getrotseerd om de onderste steen boven te halen. Terecht heeft hij minachting voor journalisten die zich in de luxe van het Grieks-Turkse eiland Cyprus hebben gevestigd, en van daaruit met een air van deskundigheid over de gebeurtenissen in de Arabische wereld rapporteren.

Vrijwel vanaf het begin van de oorlog in Libanon - een oorlog waarbij altijd buitenlanders betrokken zijn geweest: Palestijnen, Syriërs, Israëliërs, Amerikanen, Fransen, Italianen, en Iraniërs - heeft Fisk onvermoeibaar verslag gedaan van de beschietingen, de bloedbaden, de verminkingen, en de corruptie die elk buitenlands leger dat zich in Libanon waagt, onvermijdelijk ondergaat. In 1976 zag hij hoe sommige dorpen in Zuid-Libanon waren ingenomen door Palestijnen en was hij er dezelfde dag getuige van hoe andere buitenlanders - Israeliërs - het Zuid-Libanon Leger van Saad Haddad bevoorraadden.

Zodra in maart 1978 de Israëlische minister van Defensie, na een gijzeling door Palestijnen van een bus waarbij zevenendertig burgers om het leven kwamen, aankondigde dat Israël ‘voor eens en voor altijd zuidelijk Libanon van terroristische concentraties zal zuiveren’ was Fisk al in zijn auto onderweg naar het gebied waar de bommen zouden vallen. Niets is hem ontgaan. Hij zag de verkoolde lijken van vluchtelingen in hun auto's, slachtoffers van een Israëlische beschieting vanuit zee. Geuren, geluiden, gezichtsuitdrukkingen, handgebaren, romantische negentiende-eeuwse prenten van Jeruzalem in de Palestijnse kampen, alles legde hij vast in zijn notitieboeken of op tapes en in zijn artikelen.

Hand

Robert Fisk was de eerste buitenlandse journalist die met eigen ogen zag wat er in de Syrische stad Hama gebeurde. Daar voerde het regeringsleger in februari 1982 gedurende een aantal weken oorlog met de Moslim Broederschap. Het historisch centrum noch de bevolking van de stad werden gespaard. Na het beleg werden tienduizend dode Syriërs geteld. Natuurlijk wilden de Syrische autoriteiten geen buitenlandse pottekijkers in Hama. Zij hadden laten weten de veiligheid van journalisten niet te kunnen garanderen. Dat was niet bedoeld als een vriendelijk advies, maar als een dreigement. Wat een Syrisch dreigement kon betekenen, wist Fisk. Eind februari 1980 hadden de Syriërs de eigenzinnige Libanese journalist Selim al-Lawzi, die in Londen een Arabisch tijdschrift publiceerde, vermoord. Zijn lijk werd gevonden in de bossen ten zuiden van Beiroet. Veelzeggend was de marteling die hij had ondergaan voordat hij in de rug werd geschoten: het vlees van zijn rechterhand, de hand waarmee hij schreef, was met een bijtende stof weggebrand. Dat was zijn straf geweest voor zijn kritiek op het bewind van Hafez al-Assad. Korte tijd later werd de voorzitter van de Libanese journalistenbond door de Syriërs vermoord. Chef de bureau van Reuter in Beiroet, Berndt Debussman, werd in de rug geschoten nadat zijn nieuwsagentschap melding had gemaakt van anti-Assad demonstraties in Aleppo, een stad in het noorden van Syrië. Maar Fisk liet zich hierdoor niet uit het veld slaan en wist tot in Hama door te dringen.

Fisk was erbij toen in juni 1982 opnieuw een Israëlische invasiemacht, die zou uitgroeien tot honderdduizend man, Libanon binnenviel. In plaats van op de vlucht te slaan naar Oost-Beiroet, zoals zoveel vaste buitenlandse correspondenten deden, bleef Fisk in West-Beiroet, bracht een deel van de dag bij de slachtoffers door en onderzocht gedurende een ander deel van de dag de motieven van de indringers.

Hij werd, wat een collega in zijn boek noemt, massagravencorrespondent. Zijn schriftjes lijken op de dagboeken van een doodgraver. Afgerukte armen, hoofden, rompen, benen, handen, verbrande kinderen. Wraak en weerwraak. Fisk was er iedere dag getuige van. Hij had het niet van horen zeggen, maar hij zocht zelf de massagraven op.

Na de zware Israëlische bombardementen op Sidon hoorde Fisk van een massagraf in die stad. Een niet nader geïndentificeerde jongeman bracht hem en een collega van de Washington Post naar een gebombardeerde lagere school, waar ze meteen overdekt werden door zwermen vliegen en ze moesten kokhalzen van de lauw-zoete geur van de dood. In de kelder lag een vormloze massa lijken, de ouderen - de zwaarderen - onderop, de lichtere kinderen bovenop. Pas later kon de plaatselijke directeur van de Libanese burgerbescherming door middel van het tellen van de botten constateren dat hier om 125 mensen ging. Twee en een half jaar na het bombardement vond Fisk de hoofdmeester van de school. Deze vertelde hem dat de slachtoffers Libanezen en Palestijnen uit Tyre waren, de avond ervoor gevlucht voor de Israëlische bommen. Maar Palestijnse guerrillastrijders hadden naast de school luchtafweergeschut opgesteld, dat in de nacht Israëlische bommenwerpers had aangetrokken. De Palestijnen en hun luchtafweergeschut waren vermorzeld, en met hen de 125 mensen in de kelder van de school. Zo zou het ook vaak in Beiroet en in andere Libanese steden en dorpen gaan. Palestijnen die zich niets aantrokken van de Libanese burgerbevolking en zwaar wapentuig opstelden naast of boven op woningen en flatgebouwen. En de Israeliërs die, even onverschillig over het lot van de Libanese burgers, overvolle wijken bombardeerden om het Palestijnse geschut uit te schakelen.

De dag nadat Fisk de lijken in de kelder van de school had aangetroffen, vertelde een voorlichter van het Israëlische leger hem dat verhalen over bergen lijken in Sidon ‘PLO-propaganda’ was, en dat iedereen die in Sidon was omgekomen een ‘terrorist’ was. (In de eerste twee weken van de Israëlische invasie vielen er alleen al in Sidon tweeduizend doden.)

Robert Fisk
Beiroet na een Israëlisch bombardement, 18 en 19 juli 1981
penelope chauvelot/sygma

Keer op keer stelt Fisk zich in zijn boek de vraag waarom hij en zijn collega's de massaslachting in de Palestijnse kampen Sabra en Chatila niet hadden zien aankomen. In die kampen werden kort nadat de PLO-guerrilla's waren geëvacueerd en Israël West-Beiroet had bezet, tweeduizend Palestijnen afgeslacht door Falangisten en aanhangers van Saad Haddad. Israël was mede verantwoordelijk omdat de massamoord plaatsvond onder het oog van Israëlische militairen. Bovendien moet Israël geweten hebben wat er zou gebeuren als zij de bloedvijanden van de Palestijnen op de kampen loslieten. Fisk voelt zich medeschuldig want hij wist dat er iets in de lucht hing. Dat concludeert hij wanneer hij achteraf de artikelen leest die hij vóór de massaslachting schreef en waarin hij melding maakte van de intense haat van Israëlische soldaten tegen de Palestijnen. Israëlische regeringsleden, had hij geschreven, zagen de Palestijnen als ‘onkruid dat met wortel en tak uitgeroeid moet worden’. En verder beschreef Fisk in zijn krant de angst van vrouwen, kinderen en mannen die achterbleven toen de schepen met Palestijnse guerrillastrijders de haven van Beiroet verlieten.

Doodsbang

Fisk neemt het zichzelf kwalijk dat hij geen acht heeft geslagen op de waarschuwing die uit die haat en angst sprak. Maar het is nu eenmaal voor een verslaggever niet altijd mogelijk om conclusies te trekken uit de geschiedenis die hij op dat moment registreert. Fisk heeft de massamoord weliswaar niet bewust zien aankomen, maar zodra hij hoorde dat er iets mis was in de kampen is hij erheen gesneld. Hij was er toen het laatste gepantserde voertuig van de moordenaars nog in Chatila rondreed. Doodsbang ontdekt te worden probeerde hij zich aan een berg rode stenen op te trekken, stenen die ledematen van net vermoorde en haastig begraven kampbewoners bleken te zijn. Fisk heeft steeds met mededogen geschreven over het lot van de Libanese burgerbevolking en begrip gehad voor het ontstaan van een fundamentalistische moslimbeweging in Zuid-Libanon. Vaak heeft hij geschreven over Libanezen die spoorloos verdwenen nadat ze waren meegevoerd door pro-Israëlische milities, en heeft hij melding gemaakt van de slechte behandeling van Libanezen in Israëlische gevangenschap. Maar dat heeft hem niet kunnen sparen voor de toorn van Hezbollah, die ook wel onder de naam al-Jihad al-Islami opereert. Verschillende keren heeft deze sjiitische beweging geprobeerd hem te ontvoeren. Angst beheerst nu Fisks leven in Beiroet, veel meer dan tijdens het Israëlische beleg van de stad in 1982.

Desondanks voelt hij zich verplicht over Libanon te blijven rapporteren. Hij reisde naar de stad Tripoli om te zien hoe de laatste Palestijnse guerrilla's in Libanon, die de Israëlische invasie hebben overleefd, elkaar uitmoordden. Hij reed naar de dorpen in het zuiden om te rapporteren over het protectiegeld dat dorpelingen aan door Israël gesteunde milities moeten betalen. Zelden dringen de berichten van Fisk over Libanon door tot kranten buiten zijn eigen dagblad. De wereld heeft haar handen van Libanon afgetrokken. ‘Laat Fisk ergens anders een oorlog verslaan,’ raadde Terry Anderson, de ontvoerde Amerikaanse journalist en Fisks buurman, collega en beste vriend, hem vanuit zijn gevangenschap aan.

Maar Fisk blijft. Deels uit arrogantie, want hij denkt dat hij beter en met meer kennis van zaken over Libanon kan schrijven dan andere journalisten. Deels blijft hij omdat Libanon nog altijd een verhaal van groot belang is, ook al schijnt de rest van de wereld te denken dat het beter is de Libanezen in hun eigen vet gaar te laten smoren. Tot op de dag van vandaag zijn er twee bezettingslegers in Libanon: het Israëlische en het Syrische. Iraniërs oefenen met hun aanwezigheid in de Bekaa en in Beiroet grote invloed uit op de sjiitische bevolking. En tenslotte zijn er de gijzelaars, Libanezen in Israëlische handen, en westerlingen in handen van moslimfundamentalisten. Onder die gijzelaars bevindt zich Terry Anderson, de man met wie Fisk vele levensgevaarlijke reportages heeft gemaakt, en voor wie hij uit collegiale trouw in West-Beiroet blijft.

■