Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 3]

Het hoofd altijd koel
Het lezend leven van Josine Meyer

Oude vrienden en een veranderende wereld Een keuze uit eigen werk door Josine W.L. Meyer Uitgever G.A. van Oorschot, 244 p., f 34,90

Herman Verhaar

Oude vrienden en een veranderende wereld is het debuut van een drieënnegentigjarige Haagse dame, die alleen door Gerard Reve een beetje bekend is: als een van de twee ‘zusjes M. te G.’ en uit zijn Brieven aan Josine M. (1981), verreweg de beste verzameling niet-fictieve brieven die hij publiceerde.

Zo stelden de recensenten het met enige verbazing vast, waarna zij meteen fluwelen handschoenen aantrokken. Maar voor het een noch het ander is veel reden: Josine Meyer, die best tegen een stootje kan, schrijft haar leven lang in tijdschriften en debuteerde in boekvorm (zij het als aflevering van De Vrije Bladen) in 1950 met Multatuli en Tine, een nog altijd frisse en leesbare verhandeling over een onderwerp waar tot dan toe voornamelijk klef en onleesbaar over geschreven was.

Dat de jonge uitgeverij Van Oorschot nu een kloeke essaybundel van haar heeft uitgegeven, mag men wel een daad van eenvoudige rechtvaardigheid noemen. Zij is met Geert van Oorschot tot zijn dood bevriend geweest en heeft hem altijd gesteund, zoals ook tot op het laatst de door hen beiden zo bewonderde Jacques de Kadt. Bovendien is zij de oudste en behoort zij tot de trouwste medewerkers aan de ‘blaadjes’ die Van Oorschot uitgaf: De Baanbreker (1945/1946), Libertinage (1948/1953) en Tirade (vanaf 1957). Afgezien van de ‘Brief aan mijn lezers’, waarmee zij om zichzelf voor te stellen haar verzamelbundel opent, is het enige opgenomen stuk dat niet in deze tijdschriften verscheen een bijdrage aan Over Multatuli, het orgaan van het genootschap waar Van Oorschot erelid van was. Die bijdrage, over Multatuli en de politiek, is karakteristiek, zowel voor Oude vrienden zelf als voor de tijdschriften waaruit de bijeengebrachte essays afkomstig zijn, waar belangstelling voor literatuur altijd samenging met belangstelling voor politiek en waar literaire en politieke neutraliteit werden verafschuwd. Dat die politieke betrokkenheid met de recente redactiewisseling (1987) uit Tirade verdween, zal door velen niet betreurd zijn, maar voor hen heeft Josine Meyer niet geschreven.

Het politieke engagement gold in het bijzonder de verdediging van de democratie en de Oost-West-verhouding, dat wil zeggen - want de veranderende wereld van Josine Meyer is in stroomversnelling geraakt - de gespannen verhouding tussen het democratische Westen en de communistische dictaturen. In haar standpunten daarover (en over het gevaar van nivelleren en het belang van elites) volgt zij haar vriend en leermeester De Kadt, die eveneens - maar geregelder en feller - in De Baanbreker, Libertinage en Tirade schreef. Zijn krachtige pleidooien voor de verdediging van het Westen en zijn hekeling van toegeeflijkheid en van wie hij voor politieke domoren hield (van Luns tot Den Uyl) hebben nog menige redacteur van Tirade aan het wankelen gebracht.

Reserve

Josine Meyer is niet fel en polemisch, maar haar ideeën zijn even standvastig en pas nu, zonder door de revolutie in Oost-Europa achterhaald te zijn, aan vernieuwing toe. Dat zij die revolutie van het afgelopen jaar niet in haar beschouwingen heeft kunnen verwerken, begrijp ik heel goed, maar vind ik toch betreurenswaardig. Zo is een stuk als ‘Herwaardering van het socialisme’ niet wat je er nu van zou hopen, maar een uit vervlogen jaren stammende bespreking van een bundel voordrachten over de kloof tussen ideologie en werkelijkheid in de ‘socialistische’ landen en de macht van de communistische partij met haar bureaucratische apparaat. Kennelijk is The Socialist Idea een boeiend boek, maar dat het ‘niets van zijn actualiteit verloren’ heeft, zoals Josine Meyer in 1979 stelde, valt niet meer vol te houden. Haar eigen voorzichtige, onuitgewerkte conclusies (dat tegenover communisme niet socialisme staat maar democratie en dat wij behoefte hebben aan een nieuwe politiek, die een synthese is van gemoderniseerd liberalisme en zeer gemoderniseerd socialisme) lijken mij actueler. Een essay over Oost-Europa (Tsjechoslowakije bijvoorbeeld, met de elite rond Václav Havel) houd ik graag van haar te goed, zoals ook een bespreking van Nelleke Noordervliets roman Tine of De dalen waar het leven woont.

Josine Meyer
steye raviez

Het probleem van de actualiteit doet zich minder sterk gelden, uiteraard, als het niet gaat om de politieke opvattingen zelf, maar om de publikaties en ideeën van haar politieke vrienden. Het grote, sympathieke en uiterst instructieve artikel over De Kadt en ‘de wetenschap der politiek’ doet deze ten onrechte toch nog altijd miskende politieke denker alle recht. Ook over een geestverwant als Sal Tas schrijft zij met toewijding, zij het gereserveerder: een kwestie van rang.

Die reserve of afstandelijkheid bij alle sympathie is een kenmerk van al haar essays, ook de literaire (Leconte de Lisle, Vestdijk, Camus) en die over Lou Andreas-Salomé, Nietzsche en Freud, die interessant en leerzaam zijn voor wie met deze figuren niet al heel vertrouwd is, maar weinig nieuws te bieden hebben aan de ingewijden. Het zijn ook niet echt essays, in de zin van tastende waardebepalingen, krachtmetingen met andermans visies en verbeeldingen, maar veeleer leerzame nuchtere uiteenzettingen, beslist niet onpersoonlijk en evenmin onkritisch (Lou Salomé bijvoorbeeld kan zij bewonderen, terwijl zij haar stijl afschuwelijk vindt), maar nooit erg bevlogen of eigenzinnig.

Astrologie

Wat meer vuurwerk, vooral bij betrekkelijk onbekenden als Sal Tas en Eric Hoffer, had zeker geen kwaad gekund, maar dat ligt haar niet. Het eigenzinnigst is zij nog in de keuze van haar onderwerpen en haar trouw daaraan. Binnen die keuze houdt zij het hoofd altijd koel, ook als zij de geweldenaren niet alleen kent uit hun werk, maar op de thee ontvangt. Dat is een bijzonder aardige kant van dit boek: dat het bij zoveel introductie en uitleg zo huiselijk blijft en ook verslag uitbrengt van de correspondentie met Eric Hoffer, de bezoeken van Gerard Reve, Geert van Oorschot en zijn vrouw, die Jac. van Hattum op een keer meebrachten, en dergelijke. Dat wordt allemaal en passant gepresenteerd, met een veroverende bescheidenheid, zonder dat het ooit leidt tot gedweep of gekoketteer.

Ondertussen heeft Josine Meyer een fijn gevoel voor kwaliteit. Zonder toegeeflijkheid jegens zijn bizarrerieën ziet zij scherp de rang van Gerard Reve en onderkent zij de ernst van zijn religiositeit zonder met hem mee te praten. Zij tornt niet aan de betekenis van Nietzsche als zij de vraag aan de orde stelt of hij wel toekomst heeft, of aan die van Multatuli als zij hem verwerpt als politiek leidsman.

Een zwakheid bij dat alles is haar geloof in astrologie, dat slecht te rijmen is met haar opmerkelijke nuchterheid en redelijkheid. Eerlijkheidshalve: zij geeft daar pas aan toe als het voorwerp van haar beschouwing er zelf om gevraagd heeft, maar het blijft een schaduwzijde. Niet om dat geloof zelf misschien - ieder zijn eigen gekte zolang hij daar niemand mee schaadt - maar om de ontoepasselijkheid ervan. Wat kan het schelen of Reves mysticisme komt door Uranus, zijn perfectionisme door Saturnus, zijn moed door een ‘conflictaspect’ van de zon met de maan en Uranus enzovoort? Hier had iemand als Josine Meyer, die al in zo'n vroeg stadium kritisch en gereserveerd, maar daarom juist zo goed inzicht ontwikkelde in verwaarloosde, maar essentiële kanten van Reves werk, zich juist op dat werk moeten bezinnen en kunnen beroepen in plaats van de sterren te gaan wichelen. Ook dit heeft een Tirade-redacteur wel eens in vertwijfeling gebracht.

Bezwaar

Vormt de astrologie een groot bezwaar (tegen de stukken over Reve en Van Hattum), maar een waarbij men zich moet neerleggen, een ander bezwaar dat ik heb is klein, maar had voorkomen kunnen worden, namelijk dat de bundel niet streng genoeg geredigeerd is: een zin loopt niet, een gedicht hoort in de tekst niet thuis (pagina 28), er is te veel herhaling. De innemende ‘Brief aan mijn lezers’ overlapt te veel de stukken over De Kadt en Tas en de twee over Aegidius Timmerman (leraar op haar gymnasium), die ook elkaar al overlappen. Vaak wordt er erg weinig bekend verondersteld, soms net iets te veel (‘bijdragen voor de NRC, de Groene Amsterdammer en Spectemur Agendo’: wie weet dat de laatste de schoolkrant van het Gymnasium Haganum is?). Maar dit zijn schoonheidsfouten, die de waarde van Josine Meyers levenswerk niet ondermijnen. ‘Levenswerk’ (of levensvervulling) is een zwaar woord, maar hier toch op zijn plaats, omdat haar leven boven alles in het teken staat van lezen en overwegen, leren van het gelezene en het geleerde schrijvend doorgeven. In haar studententijd sloot zij zich uit idealisme aan bij een communistische partij, later werd zij in toenemende mate ‘realistisch’, maar zonder politieke activiteit. Zij studeerde rechten, maar liep daarna slechts even stage. Ze volgde een montessori-opleiding, maar werd geen kleuterleidster. Na wat kleine baantjes kwam zij pas goed terecht als (vertalend, resumerend, schrijvend) medewerkster aan een vooroorlogs populair-wetenschappelijk tijdschrift. Na de oorlog heeft zij het (lezend, denkend, lerend, ‘resumerend’ en ‘vertalend’) lezen op eigen houtje voortgezet, met een zekere dienstbaarheid aan vrienden en ideeën, tot tenslotte - in de royale ‘keuze uit eigen werk’, die geen debuut is maar een finale - haar leven stem krijgt en tot open boek wordt. Althans de dagzijde ervan. Voor de nachtzijde (‘De dingen die 'k in dromen zocht,’ om met de dichter te spreken) blijft het boek gesloten. Die wil het helaas niet geven en het heeft ook geen zin ernaar te vragen. Wat het wél geeft, is redelijk en bescheiden, persoonlijk en toch waardevol voor anderen, van een benijdenswaardige rust en kalmte, kortom de gewenste rechtvaardiging van een bestaan, beter dan een slecht vervullen van onnozele plichten.

■