Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

Schoothondjes van de computer
O.B. Hardisons verbijsterende perspectieven op technologie en cultuur

Disappearing through the skylight Culture And Technology in the Twentieth Century door O.B. Hardison jr. Uitgever Viking, 389 p. Importeur Penguin Nederland, f 54,60

Dirk van Weelden

De bijbel noemde de mens Gods evenbeeld op aarde en rentmeester van de schepping. Het positivisme uit de vorige eeuw beschouwde de homo sapiens als de triomferende bekroning van de evolutie. Maar hoe verder de twintigste eeuw vordert, hoe meer de glans van superioriteit van de mens verbleekt. De uitbarstingen van wereldwijd geweld en volkerenmoord wierpen al een slagschaduw op het ouderwetse geloof in vooruitgang en een goede afloop van de geschiedenis, maar bovendien werden er voortdurend ontdekkingen gedaan die nederig stemden.

Walvissen en dolfijnen bleken over gevoelens en een communicatiesysteem te beschikken. De sterrenkunde toonde aan dat het statistisch meer dan waarschijnlijk is dat het heelal barst van het intelligente leven. En als de groei van de capaciteiten van het elektronisch brein nog een eeuw doorgaat in het huidige tempo zal het menselijk bewustzijn niet alleen worden nagebootst, maar overtroffen.

En terwijl die ontdekkingen worden gedaan, is steeds duidelijker dat het succes van de menselijke soort ten koste gaat van de enige ons bekende omgeving waar de menselijke soort kan overleven: de planeet aarde. Een veel voorkomende reactie hierop is om zich af te keren van wat men dan ziet als het grote kwaad dat dit alles mogelijk gemaakt heeft: de technologie. Anderen vertrouwen juist op de technologie vanuit het idee dat de mens een tool-making animal is en niet anders kan dan overleven met behulp van technologische vernieuwing.

Met die laatste gedachte in het achterhoofd schrijft O.B. Hardison in Disappearing Through the Skylight over de ontwikkeling van de westerse cultuur in de afgelopen eeuw. Het is een verzameling van vijf omvangrijke en op elkaar aansluitende essays, waarin voor de welwillende lezer hetzelfde thema wordt uitgewerkt. De onderwerpen die er in worden aangesneden zijn de studie van de natuur, de geschiedenis van de architectuur, de moderne poezie, computers en kunstmatige realiteiten, en het toekomstverschiet dat kunstmatige intelligente opent.

Onzichtbaarheidshorizon

De duizelingwekkende vorderingen van de wetenschap en vooral de electronica zijn prominent in zijn essays aanwezig, maar Hardison is niet geïnteresseerd in het populariseren van vindingen en ontdekkingen in de gespecialiseerde domeinen van kunst, wetenschap of technologie. Evenmin behoort hij tot het almaar groeiende koor van profeten van The New Age, die zo gemakkelijk en zalvend theoretische natuurkunde, oosterse meditatie, computerkunst, biodynamische teelt en psychotherapie door elkaar klutsen, tot er één weeë ‘positieve’ oersoep overblijft.

Hardison bedrijft cultural criticism, een bezigheid waarvoor geen goed Nederlands woord is omdat het een soort publikatie is die in Nederland nauwelijks voorkomt. In zijn essays vertrekt Hardison vanuit een ruimhartig humanistisch standpunt waarin alle menselijke activiteiten van sport en beeldhouwen tot genetische manipulatie deel uitmaken van één en hetzelfde weefsel, de hedendaagse cultuur; hem gaat het om de subtiele verbanden tussen die gebieden en de beschouwingen die ze uitlokken.

De metafoor voor de cultuur van de twintigste eeuw is volgens Hardison ‘verdwijnen’. In de vorige eeuw beschouwden de wetenschappen de natuur vanaf een gemiddelde afstand en vanuit het vertrouwen te maken hebben met een stabiele, compacte materie. In onze eeuw bestudeert de wetenschap een ongrijpbare materie die zich ophoudt achter het zichtbare. De mate waarin met enige betekenis gesproken kan worden van het ‘bestaan’ van het object van bij voorbeeld de natuurkunde is zozeer afhankelijk van de mathematische modellen en gebruikte meetinstrumenten, dat Hardison rept van het verdwijnen van de natuur. Waar de moderne wetenschap zich mee bezighoudt, (het oneindig grote en het oneindig kleine), bevindt zich aan gene zijde van onze ‘onzichtbaarheidshorizon’. De vraag rijst of we ooit wel meer kennen, in de strikte zin van het woord, dan onze eigen constructies en creaties.

‘Eva Retriever’, NASA-robot, 1986

De moderne ervaring, zoals Hardison het noemt, is ook terug te vinden in de architectuur, de beeldende kunst, en de literatuur. De steeds grotere afhankelijkheid van technologische middelen resulteert in een groeiende universalisering en een vervaging van het onderscheid tussen wat natuurlijkerwijs plaatsvindt en wat kunstmatig tot stand komt. De vanzelfsprekendheid van wat geschiedenis is, wat natuurlijk is, wat uniek en origineel is, en zelfs de betekenis van het woord ‘menselijk’ lijken geleidelijk te verdwijnen.

In Hardisons ogen staat de hedendaagse cultuur op een turning point waarop al die beproefde, eeuwenlang geldende begrippen plaats maken voor iets nieuws. Zelf omschrijft hij het als een beweging naar het onbekende, die uitdagend, verwarrend en soms beangstigend is. Maar de toon waarop hij vervolgens de ingrijpende veranderingen in de architectuur, de kunst en de literatuur aanpakt is monter en vol verwondering. Er is geen enkele plaats voor nostalgie, alles maakt deel uit van het oneindig avontuur dat De Menselijke Evolutie heet.

In het derde essay, met de titel ‘The Poetry of Nothing’, wordt het verdwijnen van de taal onder de loep genomen. Hardison begint zijn uiteenzetting, niet ongebruikelijk, bij Un Coup des Dés van Mallarmé en ziet daarin een wanhopig gevecht van de dichter tegen de stilte, die voor het eerst in de vorm van lege ruimten op de pagina in het gedicht zelf betrokken wordt. Maar evengoed is het beroemde gedicht een worsteling met de willekeurigheid van de manier waarop woorden zich tot hun betekenis verhouden. Zo komt Hardison terecht bij de toevals- en klankexperimenten en provocaties van Dada en de vondsten van de concrete poëzie. Hij ziet een verband tussen deze verkenningen aan de grens van de taal en de poëtische produkten die men verschillende generaties computers heeft weten te ontfutselen.

Hier duikt een heel opvallende trek van Hardisons denkwijze op. Voor Hardison is de definitie van moderne cultuur bijna synoniem met de esthetische kwaliteiten van de moderne wiskunde. Niet de ouderwetse wiskunde van onwrikbare axioma's, kegels, bollen, hoeken en piramiden, maar de onorthodoxe wiskunde van Mandelbrot en zijn fractale figuren, van de paradoxale en elegante constructies die de bewegingen van sub-atomaire deeltjes beschrijven. De wiskunde als een spel met de ordening van een labyrint, de schoonheid van dat spel is de schoonheid die Hardison kenmerkend vindt voor de hedendaagse cultuur.

Sejnowski

Uit de gegeven voorbeelden blijkt dat toepassingen van computertechnologie in de poëzie en de beeldende kunst soms opmerkelijke resultaten opleveren. Maar veel meer dan dat het spelelement en de simulatie oprukken en de betekenis en het auteurschap onder druk komen te staan door de inschakeling van computers weet Hardison niet te melden.

Veel spannender wordt zijn betoog als hij het onderwerp van de kunstmatige intelligentie aansnijdt. Natuurlijk kunnen we in vogelvlucht lezen over de vroege computer van Turing tot aan de supercomputers van vandaag. En het is moeilijk om niet onder de indruk te raken bij het lezen over computers die niet meer alle bewerkingen achter elkaar uitvoeren, maar het probleem opdelen in parten en die naast elkaar bewerken. Dat is namelijk wat er in het menselijk brein schijnt te gebeuren. Het grote succes van die zogenaamde parallelle computers leidt zelfs tot onderzoek naar de menselijke hersenen uitgaande van de hypothese dat de hersenen werken als een dergelijke machine. Dat omgekeerd parallelle computers veel androïde trekjes hebben, blijkt uit het voorbeeld van het programma Nettalk van Terrence Sejnowski. Gebruikmakend van een heel kleine geheugencapaciteit en voorzien van een paar fonetische voorbeeldzinnen in het Engels leert dit programma zichzelf praten. Aanvankelijk brengt het nonsensicaal gebabbel voort, zoals een klein kind. Maar zo'n twaalf uur later spreekt de computer Engels. Het bijzondere is, dat het programma het vermogen heeft zichzelf te organiseren, en dus werkelijk in staat is te leren. De maker ervan geeft toe dat hij niet precies weet hoe het programma dat doet. Achteraf stelde hij vast dat de manier waarop het programma het probleem had opgelost heel dicht in de buurt kwam bij de manier waarop men denkt dat het menselijk geheugen werkt. Sejnowski houdt er rekening mee dat het niet zo lang zal duren voordat dit type ‘neurale netwerken’ zo complex zijn, dat psychiaters en wiskundigen even paf staan.

Waar gaat dat heen? vraagt de schrijver zich af en opent vervolgens een verbijsterend toekomstperspectief. De superieure siliciummachines waarin de nazaten van de hedendaagse computer over een slordige eeuw zullen zijn uitgegroeid, nemen naar zijn mening de fakkel in de evolutie van de mens over. Zo zal de mens zijn eigen beperkingen te boven proberen te komen door zijn lichaam te robotiseren en uitgroeien tot een cyborg, een kruising van electronica en organisch materiaal.

Computers zullen zichzelf bouwen en programmeren en zo zeer aan onze geestelijke vermogens superieur zijn, dat ze ons laten voor wat we zijn en vertrekken naar hun natuurlijke omgeving: het heelal. Dat is de ironie van het opgetogen humanisme van Hardison, dat de mens in evolutionair opzicht wordt gepasseerd door zijn eigen uitvindingen. Een prachtig einde van een helder geschreven en prikkelend boek.

■