Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 3]

Een dichter tegen de dood
In Memoriam Hans Faverey 1933-1990

Rob Schouten

De waardering voor de poëzie van de vorige week overleden dichter Hans Faverey heeft een opvallend verloop gekend. Aanvankelijk, bij zijn twee eerste bundels, simpelweg maar veelbetekenend Gedichten en Gedichten 2 geheten, werd zijn werk slechts door een handjevol insiders geapprecieerd. Hij heette hermetische poëzie te schrijven, met de bijsmaak van ‘onbegrijpelijk’. Zijn verzen deden zich voor als niets mededelende abstracte taalbouwsels; er gistte geen enkele boodschap of verhaal in mee. Hoogstens verwezen ze naar zichzelf. Ik zou de lezers en vooral de niet-lezers die het toen op de keper beschouwd allemaal willekeurige taalonzin vonden, niet graag de kost geven.

In de zeer schaarse interviews die Faverey toestond, gaf hij ook duidelijk te kennen dat een verhaal, of zelfs maar betekenis van woorden in de traditionele zin, niet het voedsel voor zijn gedichten vormden. ‘De inhoud van zinnen kan me niet zoveel schelen,’ zei hij. ‘Als je in gedachten een willekeurig vers neemt, dat een bepaalde structuur heeft, dan geloof ik bijna dat je hetzelfde zou kunnen bereiken met andere woorden en zinnen.’ Voor hem leek de structuur van een gedicht dus doorslaggevend, niet wat het aan betekenis suggereerde. Dat moet wel een beetje epaterend bedoeld zijn geweest, want ondanks hun schijnbare ondoordringbaarheid leken zijn regels wel degelijk iets bij de lezer te willen afdwingen. Eigenlijk krijg je, ook in dat vroege werk, nergens de indruk dat Faverey uitsluitend uit was op poésie pure, structuur- of klankschoonheid. Integendeel, het lijkt of er almaar in gepraat en misschien wel geredeneerd wordt, alleen zó dat je het niet goed kunt verstaan, alsof je in een kamer naast de sprekende dichter zit en flarden opvangt. ‘En de verte lokte maar, de // zelfde die mij uitdiept en // leeg maalt, een zeer lang / aangehouden kwint. Toch woon / ik daar als vanzelf. Als / ik mij roep, kom ik niet.’ Dat niet verstaan van wat toch gezegd werd, moet veel lezers geïrriteerd hebben.

De criticus Rein Bloem legde vervolgens uit dat je hier niet op zulk verstaan uit moest zijn. Faverey presenteerde veeleer een talig equivalent van muzikale procedés; het gedicht begon, speelde zich af, en hield weer op. En over die eigenschap, tijdelijk en eindig te zijn, handelden ze, zij het moeilijk verstaanbaar, ook. Ze betekenden als het ware wat ze deden, inhoud en uitdrukking vielen volkomen samen. Maar het lezerspubliek had het niet begrepen op zulke moeilijke poëzie, die het ook al niet uitdrukkelijk van schoonheid wilde hebben. Neoromantiek en -realisme heersten. Kouwenaar was met zijn zogenaamd autonome, intussen met die autonomie vooral superieur spelende poëzie al ingewikkeld genoeg.

De kentering in de publieke waardering kwam met de bundel Chrysanten, roeiers uit 1977. Van ultra-geheime tip werd Faverey's poëzie daarna opeens cultureel gemeengoed. Typerend vind ik dat Komrij voor zijn befaamde bloemlezing, die hermetische poëzie toch weinig krediet geeft, juist uit Chrysanten, roeiers koos. Een lezersklimaat verandert niet zo snel, de wending zat hem vooral in Faverey's poëzie zelf. Van kortaf en uiterst elliptisch begon hij onmiskenbaar vloeiender regels te schrijven, mooier voor het oor misschien. Ze bleven weliswaar hun karakteristieke paradoxale, schijnbaar tautologische of zichzelf in de staart bijtende geheimenissen bevatten (‘De wind die je zo hindert / en je haar door de war maakt, // dat is de wind die je haar verwart; / het is de wind waardoor je niet / meer gehinderd wilt worden als je haar in de war is’), maar kregen in hun toonzetting iets openers; misschien werden ze voor veel lezers wel warmer en barmhartiger. De minimale processen en veranderingen die ze verklanken (Faverey's poëzie staat heel dicht bij minimal art), legden een soort ingekeerde, meditatieve mystiek bloot, die verder nergens in de Nederlandse poëzie beoefend werd en wordt. Ik kan de neiging niet bedwingen om Faverey's evolutie in Chrysanten, roeiers in muziekhistorische termen te beschrijven: hij bleef atonaal maar zijn klankbeeld veranderde van dat van Anton Webern in dat van Alban Berg.

Hans Faverey, tekening van Dirk Wiarda

Aan het eind van de jaren zeventig was het ijs tussen Faverey en zijn lezers gebroken. Per bundel leek hij kleine stapjes verstaanbaarder, op den duur zelfs persoonlijker te worden, zonder dat er iets van het onthechte principe dat aan zijn poëzie ten grondslag lag, afging. En wie de balans bij zijn dood wil opmaken, kan niet anders dan vaststellen dat Faverey inmiddels tot de grootste dichters van onze tijd gerekend moet worden. De tijdeloze inslag van zijn werk lijkt er bovendien op te wijzen dat het met de betekenis van zijn werk niet gauw zal afnemen, integendeel.

Adriaan Coorte

Het laatste decennium werd de positie van Faverey's poëzie steeds onaantastbaarder. Links en rechts, of om het bij literaire extremen te houden: in de hermetische zowel als de anekdotische rayons der dichters, werd er aan zijn betekenis als dichter niet meer getornd. In dat opzicht neemt hij een uitzonderlijke plaats in de huidige literatuurgeschiedenis in. Die koestering van een poëzie, die toch nauwelijks parafraseerbaar of uitlegbaar is en zich ook al niet gemakkelijk laat onthouden en citeren, vraagt om een nadere verklaring. In zekere zin heeft Faverey on-Nederlandse poëzie geschreven, waaraan misschien zijn afkomst (hij is in Suriname geboren) ook wel heeft bijgedragen. Door de Nederlandse poëzie van zijn eigen generatie lijkt hij althans nauwelijks beïnvloed. Zijn werk heeft iets oosters en zelfs boeddhistisch, al is het in een onmiskenbaar westers idioom geschreven. Opvallend is ook dat hij absoluut geen school heeft gemaakt, hij lijkt hier onnavolgbaar. En wie in het verleden naar Nederlandstalige verwanten zoekt, komt terecht bij hoge uitzonderingen als de lyrische Gorter en Van Ostaijen. Faverey's werk heeft kortom ook iets uitheems.

Intussen leek deze dichter bij al zijn rustgevende, onbenoembare mystiek toch ook steeds meer iets te willen gaan beweren. Zo kun je in de bundel Lichtval (1981) met haar nu al klassieke cyclus naar stillevens van Adriaan Coorte, niet onder de gedachte uit dat ergens het symbolistische erfgoed een woordje meespreekt: ‘Louter toeval lijkt het // dat de kern zich ledigt, / zich uitspreekt in zijn varianten’, een haast filosofische opmaat van een gedicht dat verder de inzichzelfgekeerdheid van de voorstellingen op Coortes schilderijen beschrijft. Van levend en subjectief wordt alles objectief, autark, zichzelf.

Niet voor niets is Faverey's poëzie nogal eens als een ‘ars moriendi’ beschreven, de kunst om te sterven, tijdeloos en onthecht te raken. Faverey maakte om dat proces vorm te geven graag gebruik van op het oog en oor ongrammaticale zinnen die de overgang van een actieve en persoonlijke ik naar een passieve of reflexieve positie aan te geven: ‘Door naar zichzelf te luisteren ontwierp ik een misverstand,’ of: ‘Om naast een rots te stappen werd ik verdwenen.’ Dit is niet louter taalspel, maar een procedé dat Faverey's thematische bedoelingen onthult: het ik onthecht zich. Een van de aardigste en zeker ook toegankelijkste voorbeelden van dit afstandnemen vind ik de formulering: ‘Heb ik altijd van je gehouden; / of heeft zij nooit bestaan.’

Niet alleen de onthechting van voorwerpen en voorvallen beschrijft Faverey op deze wijze; in zijn latere poëzie richt hij zich ook in toenemende mate op het rijk der gevoelens. Zijn poëzie blijkt dan bij uitstek geschikt om iets van liefde te beschrijven, als dat merkwaardige, in zichzelf strijdige gevoel van opgaan in een ander én buitenstaander blijven:

Waarom bleef zij niet waar zij is,
als zij niet hier is en liever daar
heen ging dan vereenzelvigd te zijn
met wat overblijft wanneer alles

is vernietigd: zich éénwaarts

ontvallend zoals zij is:
een bijna mooie mooie vrouw,
balancerend op de rand van zichzelf,
die mij wil wijsmaken dat zij bestaat

omdat ik in haar armen lig

daarin ik nooit heb gelegen, noch
ooit zal liggen, hoe dan ook.

Vuist

Faverey's poëzie vervult in veel opzichten het onuitroeibare verlangen bij lezers (en luisteraars) naar poëzie die, zonder betekenisloos te worden, toch ook niet nader geanalyseerd wil worden. Het net ongrijpbare. Vrijwel nergens is hij cerebraal, zelden of nooit verwijst hij naar incidentele of traditionele kennis of omstandigheden. Zijn poëzie is dan ook meer besteed aan de meditatief gestemde lezer dan aan de kritische tekstinterpretator uit de vergelijkende literatuurwetenschappen. Ook daarin onderscheidt ze zich van andere, al dan niet hermetische dichtkunst. Ze geeft je de kans ervan te genieten zonder het helemaal te begrijpen. Denkelijk is juist dat net niet rationeel begrijpen, te zamen met de toch onontkoombare suggestie van zijn woorden, het geheim van Faverey's aantrekkingskracht voor veel lezers. Het is poëzie zonder de definitieve, dodelijke punt. Je verstand staat er graag bij stil.

Faverey's laatste bundel, Het ontbrokene, verscheen vlak voor zijn overlijden. Een aantal gedichten erin is geschreven in het aangezicht van de dood. Op het laatste Poetry International-festival werd een aangrijpende film vertoond waarin hij die verzen voorlas en erbij vertelde dat hij sommige geschreven had als hij 's nachts niet kon slapen. Daar blijft niemand onberoerd bij. Des te overweldigender is de spankracht van veel van die gedichten, en de bedwongen, pijnlijke drift waarmee hij afscheid van zichzelf en van zijn poëzie neemt in het laatste, apart staande vers:

Zonder begeerte, zonder hoop
op beloning, ook niet uit angst voor straf,
de roekeloze, de meedogenloze schoonheid

te fixeren waarin leegte zich meedeelt,
zich uitspreekt in het bestaande.

Laat de god die zich in mij verborgen houdt
mij willen aanhoren, mij laten uitspreken,
voor hij mij met stomheid slaat en mij
doodt waar ik bij sta, waar jij bij staat.

Jazeker, dat is een persoonlijk gedicht. Faverey opent zijn gebalde vuist. Maar het is ook het onontkoombare slot van een oeuvre dat al wist wat sterven is en het op indrukwekkende wijze ‘tegen de dood’ had, tot op het laatst. Tot het zover was.

■