Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

Wraak

Bas Heijne

In de Amerikaanse actiefilm Lethal Weapon 2 (nummer 1 in de video-top-twintig) geeft het dodelijke wapen zelf, een politieman gespeeld door Mel Gibson, op een gegeven moment te kennen dat hij wel een tonijnsandwich zou lusten. Waarop de kinderen van zijn zwarte politiepartner (Danny Glover) ontsteld roepen dat hij geen tonijn mag eten; iedereen weet toch dat er hij de tonijnvangst dolfijnen in de netten verstrikt raken? Gibson zweert terstond het eten van tonijnsandwiches af. Vervolgens schiet hij in het resterende uur van de film plusminus vijftig mensen koelbloedig overhoop.

Fascinerend: de moraal van de film, die bepaald niet weggemoffeld wordt, staat toe dat het vermoorden van vissen als gruwelijk wordt ervaren en de moord op een flink aantal medemensen als een daad van rechtvaardigheid. Het verschil tussen de dolfijn en de neergeknalde soortgenoot is natuurlijk dat de een onschuldig is en de ander niet. De meeste actiefilms voltrekken zich volgens eenzelfde recept, maar Lethal Weapon 2 beproeft als schurk een nieuwe variant: alle boeven zijn blanke Zuidafrikanen, blond en meedogenloos, stuk voor stuk geheel in de greep van een tweedimensionale rassewaan. Een van de hoofdschurken, die eindigt onder een tonnenzware container, lijkt meer dan sprekend op Adolf Hitler. Iedere zwarte, en natuurlijk ook de collega van Gibson, wordt door hen sissend uitgemaakt voor kaffer; zo vaak en zo consequent dat je je begint af te vragen waarom een van hen voor de verandering niet eens een keertje nigger zegt, of black bastard, totdat je beseft dat het kwaad voor de gemiddelde Amerikaan dan iets te dicht bij huis zou komen. Boeven zijn buitenlanders en ze schelden anders en erger dan wij. Hun absurde racisme wast de eigen ziel witter dan wit.

Ik zei het al, het is een oud en beproefd recept, maar het eigenaardige aan een film als Lethal Weapon 2 is dat er zoveel van oudsher progressieve ideeën in zijn doorgesijpeld. Twintig jaar geleden verwachtte niemand dat John Wayne lief zou zijn voor tonijnen en ook niemand dat hij blanke Zuidafrikanen als vijand tegenover zich zou aantreffen. Het linkse erfgoed, strijd voor het milieu en strijd tegen apartheid, zijn inmiddels gemeengoed en worden als geschikt beschouwd voor de sjablonen van een keiharde actiefilm voor een massapubliek. Alleen de moraal is hetzelfde gebleven: slechte mensen, dat zijn de anderen. Slechte mensen moet je eigenhandig abknallen.

Dat is een andere tendens in dit soort films: van officiële zijde is niets meer te verwachten. De politieprocedures zijn veel te omslachtig en veel te gemakkelijk te omzeilen, de staat zelf werkt bewust of onbewust mee met de boeven. Aan het einde van Lethal Weapon 2 schermt de grootste smeerlap van allemaal, een volgevreten Afrikaner, met zijn diplomatieke onschendbaarheid wanneer Glover hem onder schot neemt. ‘Die is zojuist ingetrokken,’ zegt de door en door sympathieke Glover en schiet de man door zijn kop. De kijker is dan inmiddels zover gebracht dat hij die actie van de politieman hartgrondig toejuicht: schiet dood, die klootzak.

Het is de aloude moraal van John Wayne, de moraal van de persoonlijke vergelding. Maar in de context van het verlichte antiapartheidsideaal waarvan de film doortrokken is, komt een vreemd dilemma aan het licht: fatsoenlijke mensen, en zeker fatsoenlijke politiemensen, knallen er niet zomaar op los, ook al worden ze geprovoceerd. Fatsoenlijke politiemensen eten geen tonijn en stoppen boeven gewoon in de gevangenis. Alleen: wie gelooft er nog in de gevangenis? Wanneer de Zuidafrikaanse fascist aan het eind gewoon achter de tralies was verdwenen, zou de bioscoopganger met een kater zijn achtergebleven, alsof er toch geen recht gedaan zou zijn. In zijn hoofd zou hij het er wel mee eens geweest zijn, in zijn hart wil hij bloed zien.

Dat is het dilemma dat ook tijdens de opstand in de Engelse gevangenis van Strangeways van een paar maanden geleden duidelijk werd: wie niet meer gelooft in de zin van schuld en boete, in de juistheid van vergeldingsmotieven van de maatschappij ten opzichte van de misdadiger, komt langzaam tot het besef dat het gevangenissysteem helemaal geen zin heeft, omdat de crimineel er alleen maar crimineler door wordt. Psychologen en sociologen halen met gemak hun gelijk binnen; geen weldenkend mens zal beweren dat de maatschappij met een gevangenis als Strangeways gediend is. Alleen, wat doen we met de wraakzucht?

In het ranzige babbelprogramma van het opgewekt populistische duo Jongbloed en Joosten werd enkele weken geleden getoond hoe de Japanse kannibaal die in de eerste helft van de jaren tachtig in Parijs een Nederlandse studente in zijn ijskast stopte en opat, nu al weer op vrije voeten was en zelfs lezingen hield over zijn gruweldaad. Een deskundige mocht komen vertellen dat de juiste procedures gevolgd waren, waarop het duo gretig inspeelde op het gezonde volksgevoel: de juiste procedures, allemaal goed en wel, maar wat was er onderweg met de rechtvaardigheid (lees: vergeldingsdrang) gebeurd? De deskundige zei dat het geen zin had de man op te sluiten, omdat hij zo gek was als een deur, maar ongevaarlijk voor zijn medemensen. Tevergeefs. Het duo eindigde met veelbetekenende geluiden over een wereld waarin zoiets zomaar kon. De onuitgesproken boodschap was even duidelijk als die van Lethal Weapon 2: rechtvaardigheid eist vergelding. Als het niet goedschiks kan, dan maar kwaadschiks.