Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 8]

Oorlog aan de volwassenen
Alison Luries essays over de repressieve tolerantie van kinderboeken

Don't Tell the Grown-ups Subversive Children's Literature door Alison Lurie Uitgever Bloomsbury, 230 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 50,80

Aukje Holtrop

Er wordt wel eens beweerd dat mensen die voor kinderen werken: schrijvers, tekenaars, dichters, acteurs, eigenlijk zélf kinderen zijn gebleven. De kinderkunstenaars zeggen het soms van zichzelf als hun gevraagd wordt hoe het komt dat ze zo precies de juiste toon weten te treffen. Zélf kinderlijk gebleven, nooit ouder geworden dan twaalf jaar en dus in staat te schrijven, te tekenen, te zingen en toneel te spelen op een manier die kinderen aanspreekt.

Er zitten verschillende aspecten, waaronder een paar heel onzinnige, aan deze stelling, maar het opvallendste is dat ze stilzwijgend uitgaat van een apart kindergebied, waar volwassenen voorgoed uit zijn weggegaan en ook nooit meer iets van zullen begrijpen. Alleen de volwassenen die zijn blijven steken in kinderland begrijpen feilloos wat er omgaat in kinderen, en ze hebben ook nog het geluk dat kinderen instinctief voelen dat die volwassenen aan hun kant staan. Aan hun kant? Jazeker, kinderen zijn in een voortdurend gevecht gewikkeld met de partij van de volwassenen, en ze kunnen hulp van die kant goed gebruiken.

Het in kaart brengen van het vijandelijk gebied is van onschatbare waarde voor het gevecht. Schrijvers van kinderboeken die de zwakke plekken van volwassenen aantonen, auteurs die laten zien hoe kinderen kunnen ontsnappen of onderduiken, horen tot de beste helpers. En het paradoxale is dat de boeken waarin die verzetshouding het best onder woorden gebracht is, niet alleen door kinderen worden gewaardeerd, maar vaak minstens zo populair zijn bij volwassenen. Zou dat nu repressieve tolerantie zijn?

In Don't Tell the Grown-ups, Subversive Children's Literature laat Alison Lurie het subversieve van sommige klassieke kinderboeken zien. Lurie geeft, als onderdeel van de leerstoel Engels, folklore en kinderliteratuur aan de Cornell University in de Verenigde Staten. Voor dit boek bundelde ze een aantal essays (colleges wellicht) over kinderboeken, die allemaal iets te maken hebben met kritiek op volwassenen en/of de maatschappij.

Lurie stelt vast dat volwassenen heel vaak een zoet en onschuldig beeld hebben van kinderen en de kindertijd, en dus kennelijk vergeten zijn hoe ze zelf aftelversjes en springtouwliedjes zongen op teksten die verwezen naar zonde en gruwel, hoe ze sprookjes lazen waarin onderwerpen die ver van kinderen vandaan gehouden worden zoals seks en dood een prominente rol spelen, dol waren op verhalen die wreed en gruwelijk eindigen, en hoe ze genoten van boeken als Tom Sawyer van Mark Twain, en van Alice in Wonderland van Lewis Carroll, boeken waarin kinderen heel wat doortastender en slimmer zijn dan de volwassenen.

Uit: Maurice Sendak, Max en de Maximonsters (Lemniscaat, 1968)

Kinderen kunnen kennelijk heel wat meer hardheid en ellende aan dan volwassenen in hun oneindige bezorgdheid denken. Die verhalen en boeken hebben vaak nog een extra eigenschap: ze laten zien hoe je als kind kunt overleven, hoe je je wapent tegen volwassenen, tegen volwassenen die het op je gemunt hebben of die je als hun bezit beschouwen. Het sterkste wapen in de strijd is het belachelijk maken van de tegenstander, en dus worden in heel wat kinderboeken volwassen gewoonten en gezegden en instellingen zo beschreven dat een lezend kind alleen maar zijn hoofdje kan schudden bij zoveel opgeblazenheid en onzinnige dikdoenerij. Zulke boeken en verhalen en vooral ook sprookjes zijn niet zonder meer amusement, ze hebben nut. Door Sneeuwwitje kun je leren dat een moeder soms een concurrent is, Roodkapje vertelt je op te passen voor mannen met mooie praatjes en het soort grote mensen dat je wel wil opeten van bezitterigheid.

Kapitein Hoek

Dat is geen nieuwe gedachte, maar Lurie beperkt zich in haar boek niet tot sprookjesuitleg. Er zit ook een extra verhaal achter boeken als Winnie de Pooh en De geheime tuin, achter Peter Pan en De hobbit. Het is mogelijk om ook die verhalen te lezen als allegorieën, als verhalen met een hoopgevende boodschap voor jonge lezers over hoe ze, klein als ze zijn, toch overeind kunnen blijven in de wereld.

Nu is er verschil tussen sprookjes en aftelrijmpjes en de klassieke kinderboeken die door een ons bekende auteur zijn geschreven. Om te laten zien dat die vaak subversieve boodschap in vriendelijke boeken als Pieter Konijn en De kleine lord niet zomaar uit de lucht is komen vallen, gebruikt Lurie gegevens uit het levensverhaal van de auteurs. En zo kan een lezer voortaan dreigende vaders, onverschillige moeders, treurige verledens en mooie jeugdherinneringen herkennen in de boeken die hij tot nu toe alleen maar mooi geschreven en meeslepend vond. Dat is aardig en interessant, maar het is alleen interessant voor volwassenen. Kinderen zal het niet kunnen schelen wie de personages achter de maskers van Uil, van Roe en Teigetje zijn, ze zullen niet willen weten hoe revolutionair Pieter Konijn van Beatrix Potter was, wie er achter Kapitein Hoek en achter Wendie en Rinkelbel schuilgaan. Wat interesseert het de jonge lezers of de schrijvers van al die lievelingsboeken zelf vaak treurige, eenzame, neurotische personen waren die via hun boeken hun jeugd en hun eenzaamheid wegschreven. Alleen volwassenen die Peter Pan, Winnie de Pooh en zijn vrienden, Pieter Konijn en Mary en Colin zo goed kennen als waren het broers en zusjes, die willen van die personages wel alles weten, ook en vooral als dat treurig nieuws is en verwijst naar ongeluk en jaloezie en verdriet.

Het blijft een dubieus punt: boeken lezen, een biografie erbij halen en de vader ontdekken in een uil en de moeder in een lief konijntje en de jongste zoon in de snoezig geklede kleine lord. Het past net iets te goed en het is ook zo vreselijk eenduidig allemaal. Iedere kunstenaar verwerkt de basisproblemen van zijn leven in zijn werk en het is niet zo gek dat een man die letterlijk niet echt helemaal uitgroeide tot een volwassene, J.M. Barrie, een boek schrijft over een jongen die niet groot wilde worden, Peter Pan. Is zo'n boek vanwege dat onderliggende verhaal subversief of zou elk spannend, goed geschreven, geestig kinderboek misschien automatisch subversief zijn, bijvoorbeeld omdat het strijdig is met het volwassenenidee dat kinderen van zoet en lief en saai houden?

Ik heb me afgevraagd of er over Nederlandse klassieken ook zo'n boek te schrijven zou zijn. De goedige Dik Trom en zijn geestelijke vader, hoofdonderwijzer Kieviet, de dwarse Pietje Bell en zijn kwajongensachtige bedenker Van Abcoude. Zitten er familieleden van Annie Schmidt verborgen in Minoes en Pluk? Beschreef Cissy van Marxveldt haar eigen familie in de Joop ter Heul-boeken? En welke rol speelt Madelief in het leven van Guus Kuijer? En oma uit Krassen in het tafelblad, bestond die in het echt? Wilde Guus Kuijer via haar een subversieve boodschap meegeven aan de lezers?

Eerlijk gezegd interesseert het antwoord op dit soort vragen me nauwelijks. En vind ik Alison Luries boek wel heel aangenaam geschreven, maar eigenlijk nogal erg mager en oppervlakkig. Maar ik houd zoveel van Winnie en Teigetje en van de kleine lord, dat ik alles lees wat er over ze geschreven wordt. En bijna kritiekloos mooi vind.

■