Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 9]

Het einde van de Verlichting
De filosofische grondslagen van het liberalisme - en hoe de VVD ze sloopte

Over het staatsbestuur door John Locke Inleiding G.A. den Hartogh Vertaling F. van Zetten. Uitgever Boom (Boom Klassiek), 220 p., f 35,-
Sterke posities in de politieke filosofie door Grahame Lock, Herman van Gunsteren, Etienne Balibar Uitgever Stenfert Kroese, 170 p., f 37,50
Afscheid van de verlichting Liberale verwarring over het eigen filosofisch fundament door Hans Charmant, Percy B. Lehning Uitgever Donner, 147 p., f 20,-

Bart Tromp

Van de klassieke politieke theorieën hebben die van Machiavelli en Hobbes de slechtste naam. ‘Machiavellistisch’ is nog steeds een negatief bijvoeglijk naamwoord; rond de leer van Hobbes hangt een nauwelijks minder uitgesproken waas van verdachtmaking en verdenking dan in de tijd dat zijn boeken werden verbrand en hijzelf bijna ook. Toch ging het hier om twee door en door integere burgers en staatsburgers. Na de val van de Florentijnse republiek werd de ex-geheimschrijver Machiavelli gemarteld, verdacht van samenzwering tegen het nieuwe regiem van de Medici. Geheel ten onrechte. Met zo mogelijk nog grotere scrupulositeit gedroeg Thomas Hobbes zich in de moeilijke tijden van de Engelse Burgeroorlog.

Hun slechte naam verdienen zij niet, zeker niet als men deze vergelijkt met de goede die John Locke altijd heeft genoten. Kwaadwilligen hebben wel gewezen op zijn beleggersbelangen in de slavenhandel, maar daar stond genoeg tegenover om hem met zijn eigendomstheorie niet alleen vader van het moderne liberalisme, maar evenzeer van het socialisme te doen zijn.

Het was natuurlijk geen geheim dat Lockes patroon, Lord Shaftesbury, vanaf 1672 tot zijn verbanning en daaropvolgende dood in de Republiek niet alleen een van de invloedrijkste politici in Engeland was geweest, maar ook de aanvoerder van de oppositie tegen de politiek van Karel II, met name tegen diens plannen zijn (katholieke) broer Jacob tot troonopvolger te bestemmen. Al die jaren was Locke Shaftesbury's lijfarts, vertrouweling en geheimschrijver, maar al vanaf de negentiende eeuw, toen Locke als politiek theoreticus werd herontdekt, is zijn mogelijke betrokkenheid bij de feitelijke politieke controverses van zijn dagen geminimaliseerd of ontkend. Het gewenste beeld van de grote denker verdroeg zich niet met de gedachte aan directe politieke betrokkenheid.

Sinds twee jaar is het met deze John Locke gedaan. De magistrale studie van Richard Ashcraft (Revolutionary Politics & Locke's ‘Two Treatises of Government’) heeft op overtuigende wijze aangetoond dat Locke niet alleen wist van de samenzwering tegen Karel II, maar tot over zijn oren betrokken was in verschillende complotten om de koning af te zetten, te doden of te verjagen. Ashcrafts boek begint met een scene die als opening voor een thriller niet zou misstaan: ‘The Secretary of State listened with intense interest as the man across from him confessed his involvement in a plot tot assassinate the king and spoke of the activities of many others who plannend to raise a general insurrection in Engeland. Within hours of this confession, John Locke hastily departed from London, taking with him the unfinished manuscript of the Two Treatises of Goverment.’

Maar wat voor consequenties heeft deze informatie voor onze waardering van Lockes politieke teksten, met name natuurlijk voor het Second Treatise? Zijn er wel zulke consequenties? Gaat het bij een politieke theorie als die van Locke niet in de eerste en laatste plaats om een tekst die gelezen moet worden, en is de levensloop van de auteur daarbij niet een te verwaarlozen factor? Volgens een bepaalde opvatting in de politieke filosofie liggen de zaken zo. Die opvatting is gerechtvaardigd zolang men voor ogen houdt dat met dit uitgangspunt niets zinnigs valt te zeggen over de politieke lading van zo'n tekst in de omstandigheden waarin hij geschreven werd en verscheen.

Wat dit laatste betreft is Lockes Second Treatise altijd gehouden voor de politiek-theoretische legitimatie par excellence van de Glorious Revolution van 1689, die niet alleen stadhouder Willem III en zijn vrouw Mary op de Engelse troon bracht, maar ook de vestiging van een constitutionele monarchie betekende. Na het imposante speurwerk van Ashcraft is deze interpretatie niet langer houdbaar. Locke's geschrift had een veel scherpere politieke lading, en was in feite gericht op een veel verder gaande vorm van parlementaire democratie, met een vrijwel algemeen kiesrecht, (voor mannen?).

John Locke (BBC Hulton Picture Library)

Leviathan

In de zeer uitvoerige inleiding tot deze fraaie en eerste Nederlandse vertaling van het overgrote deel van het Second Treatise leunt Den Hartogh even begrijpelijk als terecht op Ashcraft. Het resultaat is een voortreffelijke introductie tot Lockes politieke denken, ook al laat deze zich hier en daar wat moeizaam lezen. Dit geldt zeker in vergelijking met het aan Locke gewijde hoofdstuk van Sterke posities in de politieke filosofie, waar niet alleen de biografische en historische context ontbreekt, maar eigenlijk ook een uiteenzetting van wat Lockes sterke positie in het politieke denken inhoudt; in plaats daarvan gaat de auteur onmiddellijk over op het kritiseren van Lockes denkbeelden, terwijl het verbijsterende licht dat daarop is geworpen door Ashcrafts een jaar eerder verschenen studie wordt genegeerd.

Dit lijkt mij zeker in een boek dat als inleiding tot de politieke theorie is gedacht geen verstandige opzet. Het is een opzet die in het geheel niet strookt met de - aantrekkelijke - doelstelling van het boek: ‘een aantal belangrijke posities in de politieke filosofie op hun (sic!) sterkst en eenvoudigst te presenteren’. Daarbij zouden kritiek en interpretatieverschillen zoveel mogelijk buiten beschouwing moeten blijven. Dit is een originele en didactisch interessante opzet voor een inleiding in de geschiedenis van het politieke denken, die overigens niet zonder problemen is. Want de vooronderstellingen dat er in de eerste plaats een standaardinterpretatie bestaat van belangrijke politieke denkers, die, in de tweede plaats, los staat van de historische context waarin die schreven, die zijn allebei heel moeilijk houdbaar.

Het probleem van dit boek is echter niet het uitgangspunt, maar de inconsequenties waaraan de drie auteurs zich schuldig maken. Van de dertien hoofdstukken - die niet alleen sterk verschillen in lengte en structuur, maar ook in opzet: acht ervan zijn gewijd aan individuele denkers, vijf aan stromingen of perioden - kan maar van enkele worden gezegd dat zij inderdaad neerkomen op het schetsen van een sterke positie (met name de gedeelten over Plato, Rousseau en Hannah Arendt). Elders vervalt men tot misplaatst encyclopedisme, bijvoorbeeld door Kant, Fichte en Hegel in nog geen tien bladzijden samen te vatten. De onderlinge afstemming van de hoofdstukken is gering, zelfs als het om hoofdstukken van eenzelfde auteur gaat. Tenslotte trof ik nogal wat kleinere en grotere fouten aan, die in een leerboek niet thuishoren. In een eerder en omvangrijker boek van dezelfde auteurs stond te lezen dat het sociaal contract bij Hobbes gesloten wordt tussen onderdanen en soeverein. Deze blunder is nu overvloedig gecorrigeerd, maar in dit boek staat weer dat in de Leviathan van Hobbes een recht tot opstand bestaat, terwijl zijn hele staatstheorie er nu juist op is gericht dat recht uit te sluiten. In de eerste drie zinnen van het hoofdstuk over Marx staan niet minder dan drie (kleine) feitelijke onjuistheden.

Als inleiding in de geschiedenis van het politieke denken schiet dit boek tekort; de meeste hoofdstukken zijn niet goed te volgen als de betreffende auteurs niet al zijn gelezen. Maar in dat geval voegen ze niets van belang toe. Het hoofdstuk over Spinoza is, naast de prachtige Nederlandse vertaling van hoofdstukken uit diens Tractacus politicus, (door W. Klever, Amsterdam, Boom, 1985), vrijwel onbegrijpelijk. De indruk van slordigheid en gebrek aan afstemming wordt versterkt door de literatuuropgave aan het eind: van sommige boeken worden plaats en jaar van verschijnen vermeld, van andere wordt alleen het laatste genoemd, en van weer andere blijft het bij de titel.

Brievenweger

Volgens modern bestuurlijk bijgeloof is ‘big beautiful’ en dat heeft ertoe geleid dat de vakgroep politieke wetenschappen van de Leidse Universiteit sinds kort de grootste concentratie aan docenten en onderzoekers op het gebied van politieke theorie in Nederland kent. Tegenover verzonnen voordelen staan concrete nadelen: het onbevangen recenseren wordt bemoeilijkt. Dat geldt voor het bovenstaande boek dat voor vijftig procent door Leidse collega's is geschreven. Dat geldt ook voor de studie van Charmant en Lehning, een even frontale als vernietigende aanval op het rapport van de Teldersstichting over de grondslagen van het liberalisme. De rapporteur van de werkgroep die dit werkstuk voor zijn rekening nam is inmiddels een collega van Lehning, en van schrijver dezes.

In Liberalisme. Een speurtocht naar de filosofische grondslagen (1988) tekende de intellectuele fine fleur van de VVD, onder wie de huidige fractieleider in de Tweede Kamer Bolkestein, voor een rabiaat utilitaire en extreem individualistische opvatting van het liberalisme. In Afscheid van de Verlichting wordt met evenveel genoegen als academisch vertoon deze pas gestorte fundering van een frisse VVD-visie gesloopt. Charmant en Lehning maken overtuigend duidelijk dat Kinneging (de rapporteur) en de intellectuele VVD-top die zijn betoog overnam grove misslagen maken bij de interpretatie van het liberale gedachtengoed; dat hun conclusies niet volgen uit de aangevoerde argumenten, en dat zij met name op ontoelaatbare wijze het Verlichtingsdenken uit de liberale traditie wegsnijden.

Hun kritiek dreigt echter bij tijden te zeer academisch te worden om de aandacht van de geïnteresseerde leek vast te houden, een tekort waarover de liefhebber van de in Nederland zo zeldzame discussies over politieke beginselen heen zal moeten stappen. Maar in gewoon Nederlands is hun boodschap ook duidelijk genoeg. Ik citeer een kernzin uit de slotbeschouwing (die zeer wel als een op zich zelf staand artikel kan worden gelezen): ‘Het idee dat mondige individuen, in hun rol van staatsburger, verstandige gedachten zouden kunnen hebben over publieke belangen naast individuele preferenties op particulier terrein, komt bij de werkgroep helemaal niet op.’

Toch is er iets eigenaardigs met dit geschrift. Het is namelijk gericht tegen een rapport waarvan het politieke gewicht - ondanks de bemanning van de werkgroep - meteen brievenweger moet worden bepaald. De schrijvers zelf constateren dit, als zij melden dat het rapport geen enkele invloed op de feitelijke koers van de VVD heeft gehad. De poging om de VVD te voorzien van een gefundeerde en samenhangende politieke visie is mislukt. (Nog afgezien, zoals Charmant en Lehning terecht constateren, dat die poging niet een plaatsbepaling inhield ten opzichte van politieke concurrenten als het CDA, maar ten opzichte van de eigen liberale traditie.)

De VVD is echter electoraal groot geworden zonder politieke visie, en zonder zo'n visie is zij ook weer gekrompen. Dit mag sommigen tot troost strekken, het heeft Charmant en Lehning gelukkig tot scheppende woede gebracht.

■