Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

Doodskus

Bas Heijne

In een van Bibebs befaamde, scherp-kritische interviews mocht Frits Becht, mecenas met andermans geld, enkele weken geleden breeduit vertellen hoe klein Nederland wel niet is, dat het altijd een land zonder allure zal blijven, kortom, een ieder die hier zijn hoofd boven het maaiveld uitsteekt, enzovoort. Misschien, maar dank zij dezelfde Frits Becht weten we nu in ieder geval hoe dat maaiveld eruitziet. En snel vergeten zullen we het niet. Sterker nog, ik heb de afgelopen maanden een beetje te veel maaivelden gezien. Maaivelden en zonnebloemen.

Nu is er de afgelopen tijd genoeg geklaagd over de platvloerse Van Gogh-merchandising, terwijl er toch niets mis is met kitsch die zichzelf als kitsch verkoopt; integendeel, dat kan zelfs heel mooi zijn. De Van Gogh Village vind ik eerlijk gezegd een pregnanter kunstwerk dan het suikervarkentje van Jeff Koons een paar honderd meter verderop. Stropdassen, tele-cards en boxer-shorts; een grappiger commentaar op de positie van het kunstwerk in het tijdperk van zijn technische reproduceerbaarheid zou ik niet zo een-twee-drie kunnen bedenken. Het is geen kunst, het is camp. Erop afgeven is gemakzuchtig sjiek, het is als klagen over de vormgeving van een vuilniszak.

Maar minder leuk is het wanneer kitsch als kunst aan de man wordt gebracht. In datzelfde diepgaande interview met Bibeb distantieerde Becht zich heel gemakzuchtig sjiek van die souvenirzucht van platte, o zo Hollandse entrepreneurs; om vervolgens zijn on-Nederlandse allure te etaleren. Waar bestond die uit? Er was niet alleen een Van Gogh-tentoonstelling, talloze moderne kunstenaars, die Becht persoonlijk allemaal bewondert, kregen de kans hun relatie met het Oor te verbeelden; beeldende kunstenaars mochten een Van Gogh-affiche maken, er zou een Van Gogh-ballet komen, en last but not least, er komt een Van Gogh-opera (Becht had de componist, die hij persoonlijk bewondert, enkele brieven van Vincent en Theo laten lezen en die was direct aan het componeren geslagen). En ongetwijfeld is Becht de kunstzinnige motor achter nog veel meer hedendaagse Van Gogh-geïnspireerde kunst-, boek- en plaatwerken. Ik ben ze vergeten, omdat het me inmiddels geel voor de ogen ziet. Geen wonder dat voor zo'n man Nederland al snel te klein wordt.

Het zijn alleen maar uiterlijke verbanden, verzonnen aan de vergadertafel, impulsen die op geen enkele manier uit de kunst zelf voortkomen. Becht schept geen kunstwerken, hij bedenkt ze. En de allure van een man als hij is de allure van een proleet die niet van ophouden weet; te veel sponsors, te veel geld, te veel contacten, te veel vrienden. Maar het zou verkeerd zijn hem als geval apart te beschouwen; een hedendaagse mecenas als hij is in de eerste plaats het produkt van omstandigheden. Zijn allure is een moderne en vooral erg internationale allure: veel is niet genoeg. Als één ding Van Gogh is, dan zal alles Van Gogh zijn.

Het is de vloek van het moderne subsidieen sponsordom; iemand bedenkt een ideetje waarvoor wel wat geld los te krijgen is en direct duiken alle directeuren de kelders van hun musea in om te kijken of er misschien wat staat dat bij het onderwerp past, terstond krijgen tal van kunstenaars spontaan heftige inspiratie voor een werk dat nauw aansluit bij het thema; en het is ook nog eens precies op tijd klaar voor de opening door Beatrix. En een seizoen lang staat alles dat cultureel heet te zijn nadrukkelijk en onontkoombaar in het teken van Dat Ene Thema, totdat Nederland weer eens heeft bewezen internationaal best wel mee te kunnen komen, totdat iedereen er zijn buik meer dan vol van heeft.

De doodskus van de massacultuur: alles kan, maar alleen als je het groot aanpakt, alleen als je alles erbij betrekt. En dan maakt het niet meer uit of het Van Gogh is, het Jaar van het Toerisme of het Wereldkampioenschap Voetballen. Het totaalprogramma NOS Mondiale zal zijn opgezet om te laten zien dat er meer op de wereld gebeurt dan alleen voetballen, maar het resultaat is dat het voetbal al het andere overheerst, dat de hele wereld in een absurd licht komt te staan: zoals de Stichting Van Gogh deze zomer alles wat met kunst te maken heeft onherroepelijk geel kleurt, zo wordt tijdens het WK op Nederland 3 al het wereldnieuws fel oranje.

Door de formule van het programma wordt het nieuws per definitie ondergeschikt gemaakt aan de besognes van Beenhakker, wat onderstreept wordt met jolige opmerkingen van de presentatoren, die laten zien dat je alles op aarde wel een oranje tintje kunt geven, als je je best maar doet. Totdat het contrast al te schrijnend wordt: bij de aardbevingen in Iran kwamen er enkel wat obligate mededelingen over tragiek te midden van zoveel spelplezier, terwijl opzet en teneur van het hele programma toch meer een opmerking deden verwachten in de trant van hoe diep tragisch het was dat de slachtoffers de finale nu zouden missen.