Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 3]

‘Prinses Diana is een slecht voorbeeld voor een meisje’

Diny Schouten

In 1976 verscheen bij Weidenfeld and Nicolson de duizelingwekkende studie in ‘mariologie’ Alone of All Her Sex; The Myth and Cult of the Virgin Mary van Marina Warner. Onlangs verscheen het boek in Nederlandse vertaling bij uitgeverij Contact: De enige onder de vrouwen; De maagd Maria: mythe en cultus (472 p., f 49,50). Marina Warner bracht - inmiddels twee romans en twee minstens zo indrukwekkende cultuurhistorische vrouwenstudies verder - kort geleden een bezoek aan Nederland. Een gesprek over de krachtige beeldvorming van vrouwelijke rolmodellen: Maria, Assepoester, Jeanne d'Arc, Mrs. Thatcher en Lady Di.

De fanbrief die Gerard Reve aan Marina Warner schreef om haar te bedanken voor haar ‘profound, worthy and moving book’ Alone of All Her Sex, gedateerd november 1977, is afgedrukt in de Brieven aan geschoolde arbeiders. De schrijver drukt er zijn diepe bewondering in uit voor de prestatie van een zó jonge schrijfster. Een noot vermeldt haar geboortejaar: 1946. ‘De laatste twee bladzijden van het hoofdstuk ‘Het uur van onze dood’, liet Reve bewogen weten, ‘laten de ogen niet droog van ieder die een hart heeft’.

‘De eerste jaren na het Maria-boek kreeg ik verschrikkelijk veel interessante brieven,’ zegt Marina Warner. ‘Als ik er nu nog brieven over krijg, zijn ze van mensen die de Maagd Maria hebben gezien en die me willen bekeren. Ze zijn meestal heel vriendelijk, die brieven. Ik ben alleen maar verdwaald, maar The Blessed Mother zal me vergeven, schrijven ze.’ Van de wonderen die de Moeder Gods persoonlijk in Le Poët-Laval of Schiedam verricht (‘Twaalf jaar geleden ongeveer achtte ze het niet beneden Haar waardigheid om me los te rukken van de flacon en de fles’), werd Marina Warner nauwkeurig op de hoogte gebracht. ‘Wat grappig dat die correspondentie gepubliceerd is.’ Reve nodigde haar herhaaldelijk uit, maar van een bezoek is het nog niet gekomen: ‘Ik ben erg nieuwsgierig naar hem. Hij drong erg aan dat ik mijn zoontje meebracht, maar ik wist niet zeker of ik Conrad er een plezier mee zou doen.’ Misschien komt het deze winter van een bezoek, want dan bezet Marina Warner een halfjaar lang de Tinbergen-leerstoel van de Erasmus Universiteit. Haar colleges zullen gaan over het onderwerp waar ze nu vol van is: de boodschappen die in sprookjes verborgen zijn over ideale vrouwelijkheid. ‘Uiteindelijk moet het natuurlijk weereen boek worden: From the Beast to the Blonde.’

Warner moet lachen om mijn vraag of dat dan wéér over mythen, geloof en seks zal gaan, maar bevestigt dat het aansluit op de themata van haar eerdere studies, en ook op die van haar laatste - mooie - roman, de familiekroniek The Lost Father, waarin een moeder en drie dochters zich inspinnen in een aantrekkelijke mythe over hun vrouwelijkheid. In Alone of All Her Sex onderzocht ze de fantastische wildgroei van de verering van de Heilige Maagd, vanaf een slordige paar eeuwen na Christus tot heden: een angstaanjagende cultus van vrouwelijke deugden als reinheid, gehoorzaamheid en dienstbaarheid, die ze tamelijk somber analyseerde als een vermorzelende tegenkracht voor gelijkwaardigheid der geslachten. In 1981 verscheen Joan of Arc; The Image of Female Heroism, een ontleding tot op het bot van het waarom van de verering van de andere ‘heilige maagd’, waarin ze een imitatie van het verlossingsverhaal herkent: ‘Zonder al dat bloed, die zelfverloochening voor een ideaal, zou haar glorie veel minder zijn geweest.’ Monuments & Maidens; The Allegory of the Female Form is uit 1985. Die studie is geschreven vanuit de verbazing dat de steden volstaan met de stenen en bronzen verpersoonlijkingen van ‘het vrouwelijke’ - altijd iets zeer Hoogs, zoals waarheid, deugd, dapperheid, vrede, wijsheid, hoop en rechtvaardigheid. Beginnend met het Vrijheidsbeeld trekt ze hun betekenis en herkomst na en het resultaat is een modern, geleerd en feministisch equivalent van Cesare Ripa's Iconologia. De epilogen bij Alone of All Her Sex en Monuments & Maidens spreken de hoopvolle verwachting uit dat wijziging in de maatschappelijke positie van vrouwen vermindering van de immense discrepantie met het ideaalbeeld tot gevolg zal hebben. Die optimistische verwachting herroept Warner enigszins in het nawoord dat ze schreef bij de Nederlandse vertaling. In het gesprek herroept ze ook dat ze verwachtte dat de Mariaverering nog in deze eeuw weggeëbt zou zijn: ‘Het wordt zelfs weer belangrijk. Wat er in Oost-Europa gebeurt, zie de Poolse opstand, daar wordt opnieuw de nationale identiteit met de Mariacultus verbonden. Het benauwt me. Zelfs nieuwe revoluties nemen een conservatief standpunt in wanneer het over vrouwen gaat. Ik moet nog zien wat daar gebeurt.’

Marina Warner over het imago van vrouwelijke heroïek

Marina Warner
bert nienhuis

De fascinatie van vrouwelijke heroïek of heiligheid blijft in al Marina Warners vrouwenstudies raadselachtig. ‘De vragen stellen is al gedeeltelijk de manier om het antwoord te vinden,’ bevestigt ze ernstig, waarna ze zichzelf hartstochtelijk begeeft in een betoog dat het nooit de bedoeling kan zijn dat schrijvers een antwoord zouden moeten geven. ‘Mensen die antwoorden hebben, die over zekerheden beschikken, zijn enge fanatici, terroristen, die de wereld hebben veroorzaakt waarin we leven. De mensen die Rushdie hebben veroordeeld, die zijn zeker van zichzelf. Ik prefereer de voorwaarde van de twijfel, daarom is het uitstekend als het slot van Monuments & Maidens je perplex achterlaat. Alleen fictie is een manier om te pretenderen dat je de waarheid weet, dan heb je het gevoel dat je er iets van begrijpt. Mijn The Lost Father gaat over de hachelijke situatie van vrouwen onder Mussolini. Hoe het was om onder die omstandigheden te leven, daar had ik als historica niet in kunnen treden.’

Schoolmelk

‘Het vreemde is dat toen ik begon als schrijver, twintig jaar geleden, schrijven een luxe beroep was, iets hippie-achtigs bijna, zoiets als je lichaam beschilderen. Heel geleidelijk is dat veranderd. Fictie wordt nu gezien als een spiegel van morele waarden, als een plek waar morele kwesties worden uitgevochten. Daarom zie je dat merkwaardige verschijnsel dat schrijvers de wereld afreizen, alsof ze een boodschap te brengen hebben!’ Marina Warner barst bij haar laatste woorden in schaterend lachen uit, discreet wijzend naar het andere gezelschap in dezelfde hotellounge: in de andere hoek wordt de schrijfster Alice Walker geïnterviewd.

Haar eigen maatschappelijke bewogenheid brengt ze even later zelf ter sprake: ‘Wat je onmiddellijk opvalt als je hier komt, is hoe groot jullie middenklasse is, hoe zelfs de taxichauffeurs er goed uitzien. In Engeland hebben we steeds meer mensen die eruitzien alsof ze de verkeerde dingen eten, uit armoede. We hebben vele duizenden kinderen die leven onder omstandigheden van letterlijke armoede, fysieke en mentale armoede.’ De schuld ligt bij het tienjarig ‘Thatcherisme’, staat in Warners vorig jaar verschenen brochure Into the Dangerous World; Some Reflections On Childhood and its Costs, die bij Chatto & Windus verscheen in de serie CounterBlasts, een serie pamfletten die is opgezet om schrijvers het woord te geven over maatschappelijke vraagstukken. Het geeft wrede cijfers, over de door de Conservatieven afgeknepen omstandigheden waarin twee miljoen bijstandsafhankelijke kinderen moeten opgroeien. Ook wordt erin uitgelegd dat het een nationale beschaming is voor een ontegenzeggelijk rijk land om gratis schoolmelk en warme maaltijden af te schaffen als zijnde ‘luxe verwennerij’ - voor kinderen die het fysiek nodig hebben. Warner beschrijft de zwaarte van het lot van de duizenden alleenstaande moeders met Orwelliaanse grimmigheid. Het zit haar hoog dat Mrs. Thatchers fatsoensopvattingen over het gezin aan de basis liggen van een overheidsbeleid dat duizenden alleenstaande moeders, en dus hun kinderen, materieel verwaarloost.

Mrs. Thatcher kwam, als voorbeeld van de doorwerking van ‘vrouwelijke allegorie’ - de opmerkelijke iconografie van Margaret Thatcher is die als Brittania - voor in Monuments & Maidens. Wond Antonia Frasers recente voorstelling van Thatcher als ‘amazone-koningin’ (in Boadicea's Charriot; The Warrior Queens) haar op? ‘Ik vind dat er een probleem voor ons is. Toen we kleine meisjes waren, was het idee van de amazone, de vrouwelijke held die dapper is, en van de tomboy, opwindend, en diep in mijn hart vind ik dat nog steeds heel opwindend: Jeanne d'Arc als de Krijgshaftige Maagd. Maar als je er diep in kijkt, herken je de mysogyne structuren. Door jonge vrouwen zulke onweerstaanbare voorbeelden voor te houden van mannelijke dapperheid, presenteer je vrouwelijkheid weer als iets dat onwenselijk is. Wat er niet is, is een voorbeeld van vrouwelijke eigenschappen die positief gezien worden. Het is een vals model.

Fraser was me ook te áárdig voor Thatcher. Ik geloof niet dat Thatcher een “amazone-koningin” ís, wel dat ze profiteert van dat aureool, iets dat ik ook in Monuments & Maidens heb proberen te zeggen. Ik zie het als een feministisch probleem. Als we heldinnen willen, dan hoort Thatcher geen heldin te worden alleen maar omdat ze sterk was. Ze heeft verwoestingen aangericht, door een enorm contingent aan arme mensen te scheppen. Volstrekt onnodig, dat ook nog.’

Masochistisch

De enige onder de vrouwen werd als onderneming aangevat vanuit een trauma: ‘Op de nonnenschool werd je gedrenkt in aanbidding voor haar. Maar nu zegt het me niets meer. Wat ik wilde weten, was wat precies de redenen voor haar wereldwijde fascinatie waren. Van Jeanne d'Arc interesseerde het me dat de kerk een vrouw heilig verklaarde die actief was. De meeste vrouwelijke heiligen zijn passief, lijdend. Jeanne d'Arc is heel uitzonderlijk: de enige heilige die door de kerk zelf op de brandstapel is gebracht. Maar natuurlijk stuitte ik er toen op dat de katholieke kerk erg de nadruk legt op haar martelaarschap, op het masochistische element. Je kunt het zien aan zestiende-eeuwse Hollandse schilderijen: bloed, en poging tot verkrachting, daar waren ze dol op. De verering voor Jeanne d'Arc draait erom dat ze haar maagdelijkheid verdedigde, en daarvoor werd ze ook gemarteld. Bijna alle films en toneelstukken over haar concentreren zich ook op de doodsscène, nergens gaat het over haar krijgsverrichtingen.’

Warners sprookjesonderzoek gaat ook over intrigerende ‘rolmodellen’. ‘Het klinkt pedant, maar ik wil op de een of andere manier Bruno Bettelheims boek overdoen. Zijn boek is groots, maar zeer Freudiaans. Volgens mij kun je op twee manieren verder komen dan hij, ten eerste door dieper dan hij te graven naar de historische wortels. Je kunt de boodschappen die ze bevatten hoe mensen leefden reconstrueren, zoals dat ze altijd over eten gaan, en dus over hongeren hongersnood. En daarnaast is Bettelheim een oude man, “een man van zijn generatie”, en dus met andere vragen over de geslachten en over de seksualiteit in sprookjes. Wat ik me bij Cinderella afvraag, wat het sprookje zegt over de morele bestemming van vrouwen, dat zou hij niet vragen. Het is trouwens verbazend hoe weinig onderzoek ernaar gedaan is. Er zijn honderden boeken geschreven over Jane Eyre, wat trouwens in feite een Cinderella-verhaal is, maar over Cinderella zelf vind je nauwelijks iets.’

‘Het intrigerende is dat je het sprookje gekopieerd ziet in de werkelijkheid: we hebben nu een koninklijke familie die zichzelf ziet als sprookje. Toen prinses Diana trouwde, koos ze een jurk waarin ze op Cinderella leek. Wat heel vreselijk is in Engeland, is dat de “top”, de aristocratie, de wealth and privilege, iets is waarin je wordt geboren. Het bestaan van een aristocratie maakt mensen passief, je creëert een bevolking die er niet in gelooft zelf hun leven te kunnen veranderen. Ze leiden er een soort determinisme uit af. Ik geloof absoluut dat dat zo is, vooral voor vrouwen. Fenomenen als Diana en Fergie laten zien dat vrouwen niet naar school hoeven, geen carrière hoeven te maken, niet hard hoeven te werken. Alles wat ze hoeven te doen - het Cinderella-complex - is the right guy te trouwen. Ze interesseren zich nergens voor! Ik weet dat ik als een oude schooljuffrouw klink, maar dat voorbeeld is slecht voor een meisje van twaalf. Haar ouders kunnen zeggen dat ze op school moet slagen, maar zij slaat de krant open en denkt: alles wat ik hoef te doen, is uitkijken naar the right guy. Dat vind ik deprimerend. Praat ik te veel?’

■

De paperback-editie van ‘Alone of All Her Sex’ (Picador, 1985) werd besproken in de Boekenbijlage van 21 september 1985. Een bespreking van ‘Monuments & Maidens’ stond in de Boekenbijlage van 25 januari 1986.