Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 3]

Een permanente tempering van zijn wezen
De standaardbiografie en de brieven van Rainer Maria Rilke

Rainer Maria Rilke Zijn leven en werk door Wolfgang Leppmann Vertaling Theo Duquesnoy Uitgever Balans, 419 p., f 59,50
Rainer Maria Rilke-Andreas Salomé Briefwechsel Uitgever Insel, 647 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 33,60

Wil Rouleaux

Volgens Hermann Broch hadden de grote Duitse schrijvers van zijn tijd één opvallende overeenkomst: het ontbreken van een interessante biografie. Kafka, Musil, Thomas Mann, en zichzelf schaarde hij gemakshalve ook maar in dit rijtje - allemaal hadden ze ‘geleefd en geschreven, en dat is alles’.

Wie zou Broch ongelijk durven geven? Genoemde schrijvers sleten hun dagen, de Praagse verzekeringsagent Kafka liever nog de nachten, in hun studeervertrekken, in de denkkerkers om zo te zeggen. Ze legden al hun ernst in het werk, en aan een interessant leven zijn ze nooit toegekomen. Toch was er onder hun grote tijdgenoten wel degelijk iemand die een veelbewogen leven heeft geleid, en opvallend genoeg betrof het hier geen prozaïst maar een echte dichter: Rainer Maria Rilke.

Rilkes leven was in alle opzichten archetypisch voor het poëtenbestaan: arm, eenzaam, onbehuisd, romantisch, dramatisch. In tegenstelling tot bovengenoemde romanschrijvers heeft hij nooit een vaste dagindeling gekend, laat staan zoiets als een levensplan. In feite leefde hij altijd op de bonnefooi, financieel gesteund door vaak aristocratische begunstigers, die hem - overal in Europa - van onderdak voorzagen. Maandenlang kon hij in volkomen isolement opgaan in zijn werk, maar er waren ook perioden in zijn leven, eigenlijk hele jaren, waarin hij tevergeefs wachtte op de noodzakelijke inspiratie. In deze fasen maakte de dichter graag lange reizen, tijdens welke hij steevast in luxehotels logeerde. Rilke kon van de ene dag op de andere zijn koffers pakken en, slechts vertrouwend op zijn intuïtie, koers zetten naar een onbekend reisdoel.

Rilke werd daarbij niet gehinderd door familiale aanhang. Weliswaar was hij in 1901 getrouwd met de beeldhouwster Clara Westhoff, die hem een dochter schonk, maar in feite heeft hij slechts heel kort met haar samengewoond. Rilkes individualisme stond een huwelijk of zelfs een moderne samenlevingsvorm categorisch in de weg. ‘Een samengaan van twee mensen,’ zo schreef hij ooit, ‘is een onmogelijkheid en, waar dit toch voorhanden lijkt, een beperking, een wederzijdse overeenkomst, die één deel of beide delen van zijn volste vrijheid en ontwikkeling berooft.’ Desondanks heeft Rilke, na zijn feitelijke scheiding van Clara Westhoff, die overigens nooit wettelijk werd bezegeld, nog tientallen vaak stormachtige relaties met vrouwen gehad. Rilke moet, hoewel toch geenszins het type van de beau gosse, een overweldigende indruk op vrouwen hebben gemaakt. Verliefd raakte hij altijd op mooie, jonge en beslist kinderloze vrouwen, enigszins etherische typen, geheel in de tijdgeest dus, die uit de hogere milieus kwamen en vaak een artistieke inslag hadden. Langer dan enkele maanden hebben deze relaties zelden geduurd.

Slot Duino, 1910

Rilke in Hotel Biron
Rilke en Clara Westhoff, 1906

Zwijgen

Als er iets duidelijk wordt uit Rilkes biografie dan is het wel zijn totale overgave aan de kunst. Vanaf zijn verhuizing naar Parijs in 1902, hij was toen zevenentwintig jaar oud, heeft Rilke uitsluitend nog voor de literatuur geleefd. In een beroemde brief uit dat jaar, schreef hij aan zijn vrouw in Duitsland dat hij besloten had voortaan ‘alles, alles an die Kunst zu geben, nichts an das Leben, das uns immer traurig und triibe macht.’ Rilkes ascese nam in Parijs ongekende proporties aan. Jarenlang werkte hij er in volstrekte eenzaamheid - aanvankelijk had hij nog een baantje als privé-secretaris bij de beeldhouwer Auguste Rodin - aan zijn misschien wel mooiste poëziebundel Neue Gedichte (1907) en aan zijn magistrale roman Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge (1910). Maar hoe belangrijk deze twee werken ook waren, Rilke wilde ze nog overtreffen. Wat hem voor ogen stond, en wat hij als zijn eigenlijke levenswerk beschouwde, was een cyclus van filosofische gedichten waarin zijn visie op het leven en op het kunstenaarsschap gestalte zou krijgen: de latere Duineser Elegien. In 1912 was Rilke op het kasteel Duino, bij Triëst aan de Adriatische Zee, aan deze gedichten begonnen, maar pas tien jaar later zou hij de reeks kunnen voltooien.

Wat in deze tussenliggende periode gebeurde vormt voor mij het dramatische hoogtepunt van Rilkes biografie. Wanhopig ging Rilke op zoek naar de ideale condities om zijn levenswerk af te sluiten. Vooral het vinden van een geschikte woning bleek moeilijk, want de nog steeds armlastige dichter hechtte niet alleen aan comfort en aan een mild klimaat, maar wenste bovendien volstrekte eenzaamheid. Ook ging zijn broze gezondheid hem in deze periode steeds vaker parten spelen. Na talloze omzwervingen belandde hij uiteindelijk in een speciaal voor hem gerestaureerd kasteeltje (een mecenas was weer eens in de bres gesprongen) niet ver van Sierre in het Zwitserse Rhône-dal. Daar, ver van de bewoonde wereld, op Château de Muzot, had Rilke de beschikking over een huishoudster. Uiteraard wilde deze vrouw wel eens een praatje maken. Via een tussenpersoon gaf Rilke echter aan haar de opdracht om een volledig stilzwijgen te bewaren, zelfs als ze hem in de tuin of in de keuken mocht aantreffen.

Het monnikachtige karakter van Rilke, zijn hang naar het kluizenaarsbestaan, komt in veel persoonlijke herinneringen aan de dichter bovendrijven. Stefan Zweig bijvoorbeeld, die hem zeer bewonderde, schrijft er memorabele passages over in zijn autobiografie Die Welt von gestern. Maar ook weidt hij daar uit over Rilkes estheticisme, zijn uitzonderlijke fijnzinnigheid. Zweig, die Rilke in Parijs diverse keren ontmoette, en die lange tijd met hem correspondeerde, schrijft bijvoorbeeld: ‘Nooit veroorloofde hij zich, niet eens in de haastigste mededeling, een doorgestreept woord, maar altijd schreef hij, zodra een zin of een uitdrukking hem niet volwaardig leek, met zijn grootse geduld de hele brief nog een tweede keer. Nooit gaf Rilke iets uit handen dat niet perfect was. (...) Na ieder langer gesprek met hem was men uren- of zelfs dagenlang niet in staat tot enige vulgariteit. Anderszijds beperkte deze permanente tempering van zijn wezen, dit zich-nooit-volledig-willen-geven, ten zeerste iedere bijzondere hartelijkheid; ik geloof dat slechts weinig mensen zich erop konden beroemen Rilkes “vrienden” te zijn geweest.’

Identiteit

Een uitstekend beeld van Rilkes complexe, maar uiterst intrigerende persoonlijkheid geeft de onlangs in het Nederlands vertaalde biografie van Wolfgang Leppmann. Dit werk werd toen het in 1982 in het Duits verscheen, ten zeerste geprezen, is sindsdien in vele talen vertaald, en geldt inmiddels als een standaardwerk binnen de uitgebreide Rilke-literatuur. Leppmann begint zijn levensbeschrijving uiteraard in de stad Praag, waar Rilke in 1876 geboren werd binnen de Duitssprekende minderheid; onder dezelfde omstandigheden dus eigenlijk als de iets jongere Franz Kafka, Franz Werfel, Egon Erwin Kisch en Max Brod, zij het dat deze ook nog eens tot de joodse minderheid behoorden. Het laatste en langste hoofdstuk van het boek draagt de toepasselijke titel ‘De klui-