Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 13]

De echte dekolonisering heeft nog niet plaatsgevonden
Studies over de Europese verbeelding van Afrika

Wildheid en beschaving De Europese verbeelding van Afrika door Raymond Corbey Uitgever Ambo, 182 p., f 49,50
Wit over zwart Beelden van Afrika en zwarten in de westerse populaire cultuur (catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling in het Tropenmuseum) door Jan Nederveen Pieterse Uitgever Koninklijk Instituut voor de Tropen, 257 p., f 45,-

Chris van der Heijden

De boodschap lijkt snel verteld: de mens ziet het andere of de ander als ontkenning van wat hij zelf is. Die ontkenning valt meestal negatief uit: negers zijn zwart en dus vies; Chinezen hebben geen borsthaar en zijn maar halve mannen; Indianen hebben slechts een lapje voor en zijn daarom schaamteloos; Arabieren neuken bij de wilde beesten af en weten zich dus niet te beheersen. Slechts af en toe leidt die ontkenning tot een idealisering van het andere: de bewoners van Tahiti weten nog wat leven is (wíj rennen ons zinloos suf); Indianen eten een mens tenminste op nadat ze hem doodgeslagen hebben (wíj laten hem zomaar verrotten); Arabieren weten nog wat een lichaam is (wíj zijn verstand met een stuk vlees eronder). Bij de negatieve beoordeling van de ander gaat het erom dat ‘wij’ verder zijn en dat dit verder ook altijd beter betekent. Wíj hebben beschaving, zíj niet.

Westerlingen die zo denken behoren bijna zonder uitzondering tot de Verlichting of een moderne variant daarvan. Volgens hen is het menselijk verstand het krachtigste instrument dat bestaat. Bij de (beduidend zeldzamer) positieve beoordeling van de ander is dat ‘verder’ eveneens in het spel maar wordt het daarentegen als achteruitgang gezien. Niet voor niets is ‘primitivisme’ een veelgebruikte term voor deze vorm van denken. Primitief is goed, beschaafd is slecht. Denkers uit deze hoek zijn - tegenwoordig veelal stille - aanhangers van de romantiek en gaan ervan uit dat de natuur altijd sterker is dan welke menselijke capaciteit ook. De ingreep van het verstand (de mens) impliceert dus achteruitgang. De tweespalt die het westerse denken al zo'n tweehonderd jaar beheerst, is bij de beoordeling van de ander dus wel heel duidelijk aanwezig.

Studies over beeldvorming genieten grote populariteit en het is grappig te zien hoe ook hierin het historisch wiel een volledige slag heeft gemaakt. In de literatuurwetenschap bijvoorbeeld was het onderzoek naar thema's en motieven een generatie geleden bijzonder in trek. De boeken van Elisabeth Frenzel (Stoffe der Weltliteratur en Motive der Weltliteratur) staan als een relict daarvan nog in vele kasten. Hoe heeft men in de loop der tijden gedacht over... dubbelgangers, schelmen, bedriegers, Arcadië, Herodes? Elisabeth Frenzel wijdt vele pagina's aan ieder van deze en honderden andere thema's. Het was een bekende dissertatieaanpak en vooral in Duitsland bereikte die dwaze hoogte. Men neemt een onderwerp dat nog niet uitgezogen is, gebruikt de begrippen die het thema dekken als zoeklicht, leest massa's literatuur, verzamelt alles wat relevant lijkt en ordent het geheel vervolgens op chronologische of thematische wijze. Duizenden proefschriften in deze trant zuchten in de universiteitsbibliotheken. Maar antipositivisme, het verlangen naar een harde theorie (in plaats van duizenden feiten) en weerzin tegen de Duitse aanpak hebben deze denkvorm achterhaald. Pas in het laatste decennium is hij via Frankrijk en de historici, Amerika en de antropologen opnieuw populair geworden: homoseksualiteit, angst, dood, eer, kinderen, familie... Je kunt het zo gek niet verzinnen of het wordt weer onderzocht. Dit wat de praktische achtergrond van de zogenaamde ‘beeldvormingsstudies’ aangaat.

Prentbriefkaart van Ouolof-vrouw (Senegal, 1907)

De stille theorie erachter is gecompliceerder. Om het ongenuanceerd te zeggen: het is tegenwoordig niet eenvoudig opinies uit te dragen; dat komt niet alleen door het ontbreken van een hard wereldbeeld (ideologie, partij, zuil, geloof) maar ook doordat intellectuelen zich sterk bewust zijn van de ‘leugenachtigheid’ van ieder standpunt; fictie en waarheid lopen sterker door elkaar dan ooit; alle getheoretiseer rond postmodernisme, deconstructivisme et cetera is hiertoe te herleiden. Maar al is het moeilijk te zeggen waar ‘we’ voor zijn, we weten verduiveld goed waar we tegen zijn; wil men opinies overdenken en verwerpen, dan is niets zo geëigend als een inventarisatie. Vandaar de vele studies in deze trant uit de afgelopen jaren: over de Arabieren in westers perspectief (Hans Bakker, De Oriënt, droom of dreiging), de neger in de schilderkunst (Hugh Honour, The Image of the Black in Western Art), De Indiaan in ons (aldus een titel van Ton Lemaire, leermeester van de schrijver van Wildheid en beschaving), de staartmens (Mineke Schipper), enzovoort. Zo bezien staan het boek bij de tentoonstelling in het Tropenmuseum en de studie van Raymond Corbey beslist niet geïsoleerd.

Spoken

Wit over zwart van Jan Nederveen Pieterse is een overzicht en in zoverre geschikt als begeleiding bij de tentoonstelling. Het bevat prachtige plaatjes en een grote hoeveelheid citaten en verwijzingen. Eerst wordt chronologisch beschreven hoe westerlingen in de loop van vijfhonderd jaar naar hun zwarte medemensen gekeken hebben, vervolgens worden enkele thema's behandeld (de bediende, de zwarte muzikant, reclame) en uiteindelijk wordt het geheel in een breder filosofisch kader geplaatst. Uitgangspunt van Nederveen en van de tentoonstelling is ‘dat de culturele dekolonisering nog niet heeft plaatsgevonden. Vijfhonderd jaar westerse hegemonie legt gewicht in de schaal. Het is echter niet alleen de beeldvorming van het verleden die ons parten speelt. De machtsverhoudingen op wereldschaal zijn (...) niet fundamenteel gewijzigd.’ Met andere woorden: het racistisch beeld dat wit van zwart heeft is niet alleen een historisch maar tevens een actueel verschijnsel. Niemand zal dat kunnen ontkennen, hoeveel vraagtekens men ook kan zetten bij een afzonderlijk plaatje of een bepaalde uitspraak (niet overal waar ‘wit’ en ‘zwart’ elkaar kruisen komt racisme voor). Het onderzoek dat de Nijmeegse filosoof en antropoloog Corbey publiceerde, is specialistischer en theoretischer en in zoverre bevredigender voor wie niet voor het eerst nadenkt over het (westerse) superioriteitsbesef, culturele verschillen en vooruitgang.

‘Darkie tooth paste’ in de nieuwste uitvoering, Hongkong/USA, 1989.

George Hunter met ‘blackface’ op het titelblad van ‘In the town where I was born’.

emaille reclamebordje van Robertson's marmalade

Het uitgangspunt van Corbey was een verzameling ansichtkaarten van Afrikaans naakt, daterend uit het eerste kwart van deze eeuw. Die kaarten spreken boekdelen, al is ook hierbij meestal evident wat afgebeeld wordt. Wie eenmaal op zijn hoede is voor het westerse ‘vertoog’, ziet en hoort overal spoken. Soms ook waar ze niet zijn. Dat was de grote kritiek op de tentoonstelling in het Tropenmuseum. Bij de door Corbey verzamelde prenten is dat gevaar nauwelijks aanwezig. Het is onmiskenbaar dat de negervrouw hierop als lustobject en minderwaardig wezen afgebeeld wordt. De gelijkstelling van die twee is niet zonder betekenis: de westerse man kon/mocht zijn lusten immers niet botvieren op zijn vrouwelijk evenbeeld; dat voorkwam de moraal. Maar omdat lust zich van moraal blijkbaar weinig aantrok, moest er een wezen ‘geconstrueerd’ worden waarop men de verlangens wél kon projecteren. Dat is la dentellière, de Afrikaanse vrouw, de hoer: een sociaal lagere positie en lustprojectie liggen dicht bij elkaar. Dat is in zekere zin nog altijd zo. Verschil is alleen dat er geen ‘Afrika’ meer bestaat om in zijn geheel als spiegel te gebruiken, dat er op seks minder taboe rust en dat sociale verschillen gecompliceerder liggen dan enkele decennia geleden. Maar het verhaal dat Raymond Corbey vertelt is in mindere mate nog even geldig als vroeger. In zoverre is zijn studie even actueel als Wit over zwart van Jan Nederveen Pieterse.

‘Es’

Toch zijn de besproken uitingen van discriminatie voor mij niet het meest interessante aan deze twee boeken. Wie alleen de plaatjes bekijkt en bereid is in zijn hoofd een knop om te draaien, begrijpt waar het om gaat. Nee, interessanter zijn de filosofische achtergrond en de implicatie ervan. Nederveen wijdt er aan het eind van zijn studie slechts een paragraaf aan. Voor Corbey is dit het hoofdthema, al zegt hij dat niet met zoveel woorden en formuleert hij voorzichtig. Begrijpelijk, want de dunne traditie van waaruit hij denkt, betekent een radicale breuk met de westerse norm. Als de denkrichting die Corbey vertegenwoordigt juist is dan kunnen namelijk Freud en Elias, maar ook Marx en Hegel, Weber en Comte - noem maar, noem maar - hup! de historische prullenbak in. Grote schoonmaak.

De kern van dat diepere verhaal is niet de discriminatie door ons van die ander, maar het beeld dat ‘wij’ van cultuur, het leven, van onszelf hebben. Essentieel voor dat beeld is de opgaande lijn, het verder dat zowel het romantische als verlichte denken beheerst en waarschijnlijk zijn wortels in het christendom heeft. Of men het nu de smalle en de brede weg noemt, het bereiken van de hemel of het veroveren van de heilstaat, meer neutraal ‘vooruitgang’ of strikt persoonlijk ‘goede voornemens’, minderwaardigheid van andere groepen of zondebesef (boete als loutering), civilisatieproces of therapeutische genezing, de gedachte van verbetering (of verval), van hoog en laag, meer en minder is de basis van onze cultuur. Deze concepten zitten ons zo ingebakken dat het nauwelijks voorstelbaar is dat ze niet algemeen geldig zijn. Hoe zouden we er ook achter moeten komen: hoe zouden we in andere culturen iets kunnen waarnemen dat we niet (her) kennen? Sterken en zwakken, aanzienlijken en ondergeschikten bestaan in alle samenlevingen; maar dat geldt niet voor het morele concept dat wij daarmee associëren, en dat de basis vormt van het onderscheid dat wij tussen mensen en groepen maken. Het is een lange, ingewikkelde maar essentiële discussie. Het beeld bijvoorbeeld dat Freud van het Es geeft, van ons driftleven, loopt parallel aan onze optiek op de neger. Het Es, zegt Corbey terecht, is het Afrika in ons. Zo is het inderdaad ook zeer de vraag of Elias gelijk heeft met zijn constructie van het beschavingsproces. Waren middeleeuwse ridders werkelijk bandeloze vechtersbazen (vergelijk Huizinga) of gewoon mensen uit een andere cultuur met andere normen? Zo ja, valt er dan ook geen hiërarchie van waarden meer op te stellen? En kan een samenleving of individu zonder zo'n hiërarchie bestaan? Zo nee, impliceert die hiërarchie aan de ene kant niet automatisch de veroordeling van bepaalde aspecten van onszelf en de eigen cultuur en aan de andere kant dus discriminatie? En is een samenleving zonder ‘discriminatie’ automatisch een maatschappij van onverschilligheid? Dat zijn de kernvragen die voor mij uit deze beeldvormingsonderzoeken naar boven komen. De consequenties ervan zijn met andere woorden even gecompliceerd als de boodschap simpel lijkt.

■