Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 3]

De metafysica van de seks
De Nederlandse vertaling van Mario Praz' ‘catalogus van perversiteiten’

Lust, dood en duivel in de literatuur van de romantiek door Mario Praz Vertaling Anton Haakman Uitgever Agon, 516 p., f 75,-

Jan Fontijn

Op het einde van zijn leven zei Schopenhauer tegen iemand: een filosofie waarin men tussen de regels niet de tranen, het huilen en tandenklapperen en het verschrikkelijke spektakel van het elkaar vermoorden hoort, is geen filosofie. Die uitspraak is me sympathiek en ze geldt wat mij betreft ook voor de literatuur. Alle goede literatuur is direct of indirect een literaire verwerking van het probleem van het kwaad in de wereld. De literatuur die daar niet aan voldoet is ‘onrealistisch’ en onecht, een vorm van escapisme met maar al te dikwijls knipoogjes naar het publiek. Het niveau van een schrijver heeft alles te maken met de mate waarop hij zich met het kwaad in de wereld en in zichzelf durft te confronteren. Goede schrijvers (en goede lezers) zijn altijd pessimisten, grimmig en nukkig als Schopenhauer. De surrealist Georges Bataille maakte het kwaad tot de kern van zijn literatuuropvatting. In La littérature et le mal (1957) analyseerde hij de verschillende manieren waarop Emily Brontë, Baudelaire, Proust, Kafka, Jean Genet en anderen zich diepgaand met het kwaad hadden beziggehouden. Bataille, wiens werk een vergaand experimenteren was met het ‘erotische kwaad’, stond zoals zovele surrealisten in de traditie van de romantiek en decadentie, met name van de ‘éminence grise’ van de romantiek, markies De Sade.

Het paradoxale van de romantiek is, dat zij de beweging kon zijn waarbij de idealisering van de werkelijkheid hoogtij vierde maar ook de beweging waarin het ‘kwade’ deel werd van het esthetisch ideaal. In de romantiek werd het gruwelijke bij sommigen zelfs hoogste schoonheid, het kwaad in de erotiek werd een bron van inspiratie.

Van Mario Praz, Italiaans literatuurhistoricus met als specialisatie Engelse letterkunde - hij overleed in 1982 op zesentachtigjarige leeftijd - is het de grote verdienste geweest dat hij het ‘erotische kwaad’ in de 19de-eeuwse literatuur en kunst heeft beschreven en geïnventariseerd. Voordat in 1930 zijn indrukwekkende studie La carne, la morte e il diavolo nella letteratura romantica verscheen, was de ‘zwarte romantiek’ een verborgen stroming geweest. Het boek verwekte onder literatuurhistorici nogal wat opschudding en werd snel bekend. In 1933 verscheen de Engelse vertaling onder de titel The Romantic Agony. Het is deze Engelse versie die in Nederland het meest gelezen werd. Een Nederlandse vertaling ontbrak, hoewel ik vele jaren geleden al hoorde dat die zou verschijnen. Zo'n vertaling is een heidens karwei, omdat het boek wemelt van de literaire citaten in Frans, Duits, Engels en Italiaans. Eindelijk is die vertaling er dan en wel dank zij Anton Haakman. Lust, dood en duivel in de literatuur van de Romantiek is gebaseerd op de Italiaanse tekst.

Sadistisch universum

Praz' boek is een zeer eigenaardig boek. Het heeft veel weg van een literaire encyclopedie van seksuele perversies, een catalogus van gewenste en ongewenste intimiteiten. Er is voor elk wat wils. De indeling in vijf hoofdstukken en de index op het einde van het boek, te vergelijken met de indelingen in een pornowinkel, zorgen ervoor dat de lezer gemakkelijk zijn weg kan vinden in het romantisch kwaad. Het eerste hoofdstuk, ‘De schoonheid van Medusa’, behandelt de romantische voorkeur voor het lelijke, voor de ziekelijke schoonheid. De titel heeft betrekking op het gedicht dat Shelley schreef naar aanleiding van het zien van het schilderij van de Medusa in Italië dat ‘the tempestuous loveliness of terror’ uitstraalde. Het negatieve, wanorde, chaos, angsten, vervreemding, fragmentarisme, het huiveringwekkende, de dood zijn in de Romantiek een onderdeel van de esthetica van de westerse literatuur geworden.

Mario Praz
antonia mulas

Het tweede hoofdstuk, ‘Satans gedaantewisselingen’, gaat in op het romantische ideaal van de macho-achtige, fatale man, de Byronheld, de verre nazaat van Miltons duivel. Deze held, meestal van adellijke afkomst en met een lichamelijk gebrek, is outsider in de maatschappij, is rebels, gedreven door hartstocht en zucht naar weten.

Hoe je een vrouw kunt aftuigen en belagen en welk een genot daaraan verbonden is, staat te lezen in het derde hoofdstuk met als titel ‘In het teken van de Goddelijke Markies’. Dit hoofstuk, waarin het sadistisch universum van de romantici wordt beschreven, is onmiddellijk verbonden met het vierde hoofdstuk, ‘La belle dame sans merci’, waarin het thema van de vrouwelijke wreedheid centraal staat.

Het laatste hoofdstuk, ‘Byzantium’, behandelt met name allerlei erotische motieven uit de decadente literatuur uit de tweede helft van de 19de eeuw. Perversiteiten, satanisme en ondergangsbesef zijn in dit hoofdstuk in een bonte mengeling bij elkaar gezet.

Het is heel goed voor te stellen dat het boek van Praz in 1930, toen literaire erotiek, porno en sm-materiaal alleen nog maar onder de toonbank werden verkocht, opzien baarde. Wie tot dan over perversies wilde lezen kon meestal alleen bij de droge opsommingen en beschrijvingen van Freud of Krafft-Ebing of Havelock Ellis terecht. Bij Praz kreeg je ‘sm’ in versvorm! Opzienbarend was ook dat Praz van het traditionele beeld van de romantische liefde met de sterke nadruk op vergeestelijking en idealisering niets heel hield. Die nobele kant van de liefde werd door hem niet eens behandeld! Alle aandacht gaat uit naar de perversies. Praz kon zijn lezers dus verrassen doordat hij voor één thema koos, het erotische levensgevoel, en van dat erotische levensgevoel alleen de meer geperverteerde kant. Hij verdedigde zijn keuze met het argument dat in geen enkele voorafgaande periode de seksualiteit een zo centrale plaats had ingenomen in de produkten van de verbeelding als in de negentiende-eeuwse literatuur. Of dat waar is, weet ik niet, maar ik denk dat de erudiete Praz gelijk heeft. De eeuw waarin de seks uit het openbare leven werd verbannen had tevens de meest erotische literatuur.

Medusa, vroeger toegeschreven aan Leonardo da Vinci

Monnik

Door zich uitsluitend op één thema te richten liep Praz natuurlijk het gevaar de geschiedenis te vertekenen. Wie zich bijvoorbeeld zou richten op de eet- en drinkgewoonten in de romantische literatuur, zou de indruk kunnen wekken dat de negentiende-eeuwers allemaal lekkerbekken en drinkebroers waren. Het gevaar van vertekening was Praz zich heel goed bewust en hij gaf dan ook aan dat zijn boek een monografie was en geen synthese. Die synthese heeft hij zelf niet meer geschreven. Die zou pas later komen. Ik denk hierbij aan de cultuurhistoricus Peter Gay, die in zijn The Bourgeois Experience het erotisch leven van de negentiende-eeuwse burger beschreef en dat in een sociale en culturele context plaatste, waarbij hij veelvuldig gebruik maakte van de literatuur uit die tijd.

Hoe kwam het nu volgens Praz dat het erotische levensgevoel zo'n centrale plaats innam in de negentiende eeuw? Hij neemt afstand van al degenen die menen dat de verklaringen te vinden zijn in de ontwikkelingsgeschiedenis van de religie, de filosofie, de moraal en de praktijk van de tijd. Praz meent dat de vorming van het erotische levensgevoel plaatsvond via de kunstwerken. Bepaalde onderwerpen, zoals de schoonheid van het gruwelijke, hadden altijd bestaan, maar konden in de romantiek via een reeks van artistieke en literaire invloeden plotseling een zekere populariteit krijgen. De ‘verklaring’ van Praz zegt wel iets over de wijze waarop bepaalde vormen van erotisch levensgevoel werden doorgegeven maar zegt in feite niet waarom dat levensgevoel zo'n geweldige intensiteit voor de romantici en decadenten bezat. Ik denk dat er enig verband is tussen de crisis in het geloof in de achttiende en negentiende eeuw en de intensivering van de erotiek in literatuur en kunst. De Sade, de ‘goddelijke markies’, aan wiens denkbeelden en de doorwerking daarvan Praz een heel hoofdstuk wijdt, is daarvan een mooi voorbeeld. De Sade had slechts één absorberend doel: het uitputtend opsommen van de verschillende erotische manieren om mensen te mishandelen en te vernietigen. Zijn boeken hebben in hun monotonie iets van gebedenboeken; hijzelf heeft in zijn ijver en toewijding iets van een monnik in aanbidding voor het mysterie van de seks en de vernietiging. Voor De Sade waren kwaad en vernietiging de essentie van God en de natuur. Hij kon dan ook beweren: ‘Als vernietiging dus een van haar wetten is, is degene die vernietigt gehoorzaam aan haar.’ En degenen die goedheid en deugd zijn daarmee anti-God en anti-natuur. Het is hard nodig, schrijft De Sade, dat de idioten ophouden de belachelijke afgod te bewieroken die deugd heet en die tot nu toe alleen maar stank heeft gegeven.

Het genoegen van godslastering en vernietiging bestond voor hem alleen maar bij de gratie dat er een positieve orde bestaat in de natuur. Driekwart van de Europeanen hecht, aldus De Sade, een diepe, religieuze betekenis aan de hostie en aan het kruis en dat is voor hem de reden waarom hij ze met genot ontheiligt. Heiligschennis is ook na De Sade de onafscheidelijke metgezel van de wreedheid in het werk van de romantische en decadente schrijvers als Baudelaire, Barrès en De Gourmont. Bij hen zie je in reactie op de christelijke religie een soort contra-religie; hun werk wordt gedomineerd door wat ik het best kan aanduiden met de term ‘de metafysica van de seks’. Met een religieus vuur wordt het kwaad nagejaagd. Baudelaire citeert in zijn essay over Poe met instemming een passage uit diens The Black Cat:

‘Wie heeft niet talloze malen een dwaze of gemene daad verricht enkel en alleen omdat hij wist dat hij het moest laten? Zijn we niet voortdurend geneigd, ondanks wat ons verstand ons ingeeft, een wet te overtreden enkel en alleen omdat wij weten dat het een wet is?’ De opwinding is groter naarmate men zich het contrast, de zuiverheid, beter bewust is. Weten en voelen wat die totale zuiverheid is, kan alleen degene die een totale kennis van het kwaad heeft. De heiligheid van Antonius is groter naarmate zijn bekoringen groter zijn. Wonderlijk is het niet dat de decadente schrijver Huysmans in staat was om van zijn perverse, esthetische idealen zo over te stappen in de sobere zuiverheid van het klooster.

Vertekening

De houding van Mario Praz ten opzichte van zijn prikkelende onderwerp is niet altijd even duidelijk. Hij verzekert zijn lezers dat hij de door hem besproken literatuur niet vanuit een artistiek oogpunt beschouwt maar vooral als tijdsdocument ziet en als psychologisch portret. Dat esthetische kwaliteit voor hem niet geldt is heel goed te merken: allerlei nitwits bespreekt hij in een adem met reuzen als Baudelaire, Barrès, Huysmans en Flaubert. Terecht vergeten auteurs neemt hij alleen maar op omdat ze erotische poëzie of proza hebben geschreven.

Van de door Praz beloofde behandeling van de psychologische en historische aspecten van die literatuur komt weinig terecht. Slechts af en toe legt hij een relatie tussen de literatuur en het leven van de schrijver of de sociale en culturele context van de tijd.

De stijl van Praz is niet erg fraai en soms zonder meer houterig. Af en toe doet hij in zijn presentatie een beetje denken aan die ouderwetse schrijvers van prikkellectuur, die zogenaamd om te bewijzen hoe laag de mens gevallen is vele, lange erotische passages citeren.

Uit de opbouw van het boek van Praz is op te maken dat er in de loop van de negentiende eeuw een verandering plaatsvond in het erotische levensgevoel. Het lijkt erop dat de nadruk op de meer sadistische en heroïsche kanten in de erotische literatuur langzaam wijkt voor de meer masochistische en onheroïsche. Tegen het einde van de eeuw (door Praz behandeld in het hoofdstuk ‘Byzantium’) overheerst er een kwijnende en passieve atmosfeer; het besef aan het einde van de cultuur te leven is overal te bespeuren. Die mentaliteit is weergegeven in het

[Vervolg op pagina 4]