Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 9]

Lof der eenzaamheid
Anthony Storr over ‘de derde periode’ in het menselijk bestaan

De kracht van het alleenzijn door Anthony Storr Vertaling Ton Maas Uitgeverij Contact, 238 p., f 32,90

Karel Soudijn

In een van zijn brieven merkt Sigmund Freud op dat hij rustig kan schrijven tijdens de behandeling van een patiënte. Die ligt op de bank haar verhaal te vertellen; Freud zit buiten haar gezichtsveld. Ze ziet toch niet wat hij doet; daarom kan hij nu zijn correspondentie afwerken.

De neofreudiaan Erich Fromm merkt in een van zijn boeken op dat Berlijnse psychoanalytici het wel heel erg bont maakten: die sliepen vaak tijdens de behandeling van hun patiënten. Een enkeling snurkte daarbij; dat was nogal hinderlijk.

Vroeger beschouwde ik dit soort voorbeelden als een bewijs van bedrog: de schrijvende Freud en de snurkende Berlijners toonden aan dat psychoanalyse een vorm vvan charlatanerie was. De behandelaars behandelen niet; ze incasseren slechts een honorarium. Na lezing van De kracht van het alleenzijn van Anthony Storr denk ik echter iets genuanceerder over psychoanalytici die hun patiënten maar laten praten.

Bovengenoemde voorbeelden van asociaal gedrag komen niet in het boek van Storr voor. Hij citeert echter wel een patiënt die zeer tevreden over een psychoanalytische zitting was waarin de therapeut geen woord uitbracht. Volgens Storr hebben mensen soms juist behoefte aan gezelschap waarbij zij ongestoord hun eigen gang kunnen gaan. De therapeutische context zou dan een sfeer van vertrouwen scheppen: meer hoeft de analyticus soms niet te doen. Binnen die veilige ruimte krijgt de patiënt vervolgens de gelegenheid om eens een keer zelf alles op een rijtje te zetten. Storr ziet hier een analogie met kleine kinderen die de veilige aanwezigheid van hun moeder gebruiken om helemaal in eigen fantasieën op te gaan.

Storr schreef De kracht van het alleenzijn om een tegenwicht te bieden tegen de populaire opvatting dat het in ons leven vooral om relaties en interacties met anderen zou gaan. Wie te lang eenzaam op een kamertje zit, wordt in die opvatting als gestoord beschouwd. Ook psychotherapeuten neigen volgens Storr tot deze populaire opvatting: therapeuten doen er vaak alles aan om met hun patiënten en cliënten een persoonlijke relatie op te bouwen. De moraal van Storr zit al direct in de titel van de Nederlandse vertaling van zijn boek: hij wil de positieve kanten van eenzaamheid benadrukken. In de Amerikaanse editie heet het boek Solitude.

De oorspronkelijke titel van dit boek kende een ander accent: The School of Genius. Deze Engelse titel geeft aan waar Storr zijn voorbeelden vandaan haalt. Het boek bevat geen uitgewerkte theorie over eenzaamheid: aan de hand van vooral anekdotes en voorbeelden wil Storr laten zien dat de door ons hoog gewaardeerde produkten van creativiteit vaak in eenzaamheid tot stand kwamen. Voor de auteur is dat al belangrijk genoeg om aan eenzaamheid niet slechts een negatieve betekenis toe te kennen. Als kunstenaars en geleerden voortdurend mooie relaties aan zouden zijn gegaan, zou onze cultuur aan een vreselijke vorm van bloedarmoede lijden.

Martelpraktijken

Net als in zijn andere boeken hamert Storr op de stelling dat creativiteit het gevolg is van ontevredenheid. De ontevredene die diepgaande contacten met iemand anders ontwikkelt, verliest daarbij volgens Storr vaak juist de mogelijkheid om tot geniale produkten te komen. Omgekeerd ziet Storr creativiteit ook als mogelijkheid voor mensen om hun geestelijke gezondheid enigermate te bewaren. Als zij niet in hun eigen scheppingen kunnen opgaan, zouden sommige geleerden en kunstenaars volgens Storr in het krankzinnigengesticht belanden.

Anthony Storr
mark gerson

De stelling dat een ongelukkige jeugd de goudmijn van een schrijver is, wordt door Storr uitgebreid tot alle andere levensfasen. Veel aandacht geeft hij daarbij aan de ‘derde periode’ in het menselijk bestaan: de ouderdom. Storr wijst erop dat mensen in hun laatste levensjaren minder dan voorheen behoefte hebben aan contacten met anderen. Misschien is dat, in biologisch opzicht, een voorbereiding op de dood: we maken ons op latere leeftijd alvast los van anderen. Voor kunstenaars ziet Storr deze derde periode als een mogelijkheid om baanbrekende werken te produceren. De oudere kunstenaar zal zich minder dan vroeger aan allerlei conventies behoeven te houden: de neiging om anderen te behagen is nu minder groot. De op zichzelf teruggeworpen kunstenaar kan meer dan voorheen met stijlen gaan experimenteren.

In zijn boek beschrijft Storr opvattingen over ‘normale’ menselijke ontwikkeling, zoals deze te vinden zijn bij auteurs die door de psychoanalyse werden beïnvloed. Storr gaat hierbij ook na wat er kan gebeuren als aan de voorwaarden van een normaal geachte ontwikkeling niet is voldaan. Of om het wat ruwer uit te drukken: Storr laat zien waar mensen geestelijk en lichamelijk aan kapot kunnen gaan. In dit kader bespreekt hij ook martelmethodes die diverse politieke regimes gebruikten en nog steeds gebruiken.

Bij Storr ontwikkelt het leven zich echter niet volgens een beperkt aantal blauwdrukken. In zijn beschouwingen belicht de auteur telkens weer de ‘andere kant’. Als hij martelpraktijken beschrijft, gaat hij ook op zoek naar voorbeelden van mensen die zich in de meest ellendige omstandigheden juist wél wisten te handhaven.

Sofa

De hoofdstukken in dit boek vormen geen hecht betoog: ze zijn te lezen als een verzameling essays waarin Storr de lof der eenzaamheid op een genuanceerde wijze zingt. Hierbij laat hij mooi uitkomen hoe belangrijk allerlei subtiliteiten in ons leven zijn. In een beschouwing over de achttiende-eeuwse dichter William Cowper vertelt hij bijvoorbeeld hoe hachelijk het is om depressieve mensen aan te moedigen om eens iets te gaan ondernemen. Te veel meelevendheid kan bij de ander het gevoel van hopeloosheid versterken; te veel aanmoedigingen geven de depressieve persoon het idee dat niemand de ernst van de zaak begrijpt. Volgens Storr had de depressieve dichter Cowper het geluk dat een van zijn vriendinnen, lady Austen, precies de goede toon aansloeg: ‘Toen ze het idee opperde dat Cowper een rijmloos vers zou proberen te schrijven, antwoordde deze dat hij geen onderwerp had. “Schrijf over de sofa,” zei lady Austen en dat deed hij. Het gedicht, dat als naam The Task kreeg, was enkele duizenden regels lang en Cowper stopte er al zijn gevoelens over het menselijk bestaan in.’ Volgens Storr zag de dichter hierbij ook in dat het schrijven een therapeutisch effect had.

Overigens laat het voorbeeld dat Storr hier geeft ook aardig zien dat werken in eenzaamheid soms pas goed mogelijk wordt door de sociale contacten die iemand heeft. Bij Storr zijn er geen absolute grenzen, ook niet tussen de begrippen die hij gebruikt.

Storr heeft geen doe-het-zelfboek geschreden. Hij vertelt niet hoe mensen hun bestaan moeten inrichten om creatief te worden. Terwijl hij de keerzijde van populaire opvattingen laat zien, maakt hij ook duidelijk dat mensen onderling zeer verschillend zijn. In omstandigheden waarin de één verloren raakt, komt de ander tot grote bloei. Dat laatste is fascinerend. Storr vertelt erover als hij portretten schetst van zulke uiteenlopende figuren als de zuidpoolreiziger admiraal Byrd, de schrijver Dostojevski, de analyticus Jung, de kinderboekenschrijfster en tekenares Beatrix Potter, de filosoof Kant, de componist Beethoven, en vele anderen.

■