Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 3]

Een verhaal op leven en dood
Het meedogenloze Portugal in ‘Laurentiustranen’ van Rentes de Carvalho

Laurentiustranen door J. Rentes de Carvalho Vertaling Harrie Lemmens Uitgever De Arbeiderspers, 157 p., f 29,90

Frans de Rover

Portugal is een voetnoot in de Nederlandse literatuur. De romanticus Slauerhoff liet zich voor zijn debuutroman Het verboden rijk (1932) inspireren door de Portugese bannelingdichter Camoës. Zijn generatiegenoot F.C. Terborgh, de schrijver van een van de indrukwekkendste oeuvres in de Nederlandse literatuur met name waar het om de evocatie van zuidelijke landschappen gaat, koos na een zwervend diplomatenleven Linho Sintra, even ten noorden van Lissabon, als plaats om te blijven. Hij overleed er in 1981. Over Portugal heeft hij niet of hooguit zijdelings geschreven.

Toeval of schikking (die uitdrukking ontleen ik aan Terborgh): nu verschijnen er twee boeken over het leven in die achterkamer van het Iberisch schiereiland. Ze hebben allebei op een wonderlijke wijze met elkaar, én met Slauerhoff en Terborgh te maken: Komrijs Over de bergen en Rentes de Carvalho's Laurentiustranen.

De gesloten Portugese dorpsgemeenschap die Komrij in Over de bergen schetst is feodaal geordend, ieder weet zijn plaats - behalve de rondtrekkende zigeuners - en handelt dienovereenkomstig. Een buitenstaander verstoort het evenwicht, komt in conflict met de gevestigde orde, en gaat ten leste ten onder door het optreden van een fatale vrouw, een mondaine meid op een motor. Een klassiek patroon. Een klassiek verhaal.

Komrij is geen Terborgh, want die zou van dit gegeven meer gemaakt hebben. Toch doet hij me denken aan Terborgh: de beschrijving van landschappen, van huizen daar, van mensen en hun overwegingen. Maar geen moment krijgen zijn observaties de filosofische diepgang die het werk van Terborgh kenmerkt. De stijl in Over de bergen is van een ‘langzame statigheid’, zonder ook maar één zin die zich, zoals bij Terborgh zo vele zinnen, in je geheugen grift. Komrijs gepolijste stijl lijkt vooral een totaal gebrek aan dramatische handeling te moeten verhullen: zijn personages gaan als welopgevoede, met de rede van het woord begaafde lieden met elkaar om.

J. Rentes de Carvalho
bert nienhuis

Hoe anders is Laurentiustranen van Rentes de Carvalho. Ook hier een gesloten, feodale dorpsgemeenschap. Ook hier een buitenstaander die het (relatieve, vooral labiele) evenwicht verstoort, niet in de laatste plaats door het optreden van de echtgenote in de rol van femme fatale. Ook hier een beschrijving van locaties, maar vooral van mensen, simpele dorpsgenoten, en hun heftige emoties, versterkt door het optreden van rondtrekkende zigeuners. De roman bevat geen netjes geordend, doorlopend verhaal. Het is een aaneenschakeling van flarden met verschillende personages in vaak woeste en wrede confrontaties. Een romantische, want meeslepende evocatie van het primitieve leven in een Portugees dorp. De romanticus Slauerhoff, met zijn voorkeur voor het exotische, het marginale, het verbodene (de flaptekst van Laurentiustranen vermeldt: ‘Haat, afgunst, nijd, armoede, dronkenschap, hoererij’), zou van dit relaas genoten hebben - meer nog: hij had het geschreven kunnen hebben. Hier geen quasi-chic gepalaver over palazios en erfrechten zoals bij Komrij, hier gaat het recht op en neer op leven en dood.

Flarden

Rentes de Carvalho publiceerde dit boek bijna twintig jaar geleden in Lissabon onder de titel O Rebate (De noodklok). De Nederlandse titel is een verwijzing naar de schutspatroon van het (imaginaire) dorp, de heilige Laurentius die in 258 als christelijk martelaar op een gloeiend rooster gebraden stierf. Beide titels voorspellen onheil en geweld. En dat klopt dan ook wel. De roman begint in medias res: een zomermiddag met vrouwen aan de dorpspomp. ‘De zon op haar felst, maar het is verre van levendig, eerder doods, drukkend, zonder enige vreugde luidt de klok het angelus, de handen slaan een kruis, de gesprekken stokken.’ Een dorstige hond wordt van de pomp weggetrapt. De gesprekken gaan over honger en armoede. Een onweer dreigt en barst los. ‘Om de muilezel bekommert niemand zich. Hij staat met zijn teugel aan een ring gebonden, slaat wild met zijn achterpoten tegen de muur, bloedend aan zijn bek waar de muilband bijt bij iedere beweging.’ De baas van de ezel laat zich volkomen vollopen in de kroeg van tiendahouder Marques. Even later verhangt een man zich aan de hanebalken in zijn hooischuur. Daarmee is de toon van deze roman gezet: een verhaal op leven en dood.

Flarden - deze roman is uit flarden van een wreed leven opgebouwd. Zoals honden worden weggetrapt en ezels genadeloos afgeranseld, zo worden ook de vrouwen behandeld. Wanneer kroegbaas Marques ontdekt dat zijn vrouw hem wil betrappen op overspel, maakt een blinde woede zich van hem meester: ‘Op hetzelfde moment dat ze haar ogen dichtkneep vanwege het licht kreeg ze de eerste klap, zo hevig dat ze haar ogen zowat uit haar kassen voelde rollen, maar ze schermde ze niet af, stak haar armen uit om niet in het haardvuur te vallen. Hij sloeg en schopte haar waar hij maar kon, in het wilde weg, volledig dolgedraaid, om haar af te maken.’ Wanneer de vrouw zich daarna letterlijk de dood in rent en van de rotsen stort, heet het: ‘Ze heeft van die streken! Je kent d'r wel! Begint ineens te brullen en voor ik haar een pak slaag kan geven zet ze het op een rennen alsof de duivel in haar gevaren is! Het is bezopen...!’ Uiteraard gaat Marques vrijuit - in die verhoudingen leven we in dit boek.

Wat dit type scènes met elkaar verbindt, is de verwachte terugkomst van een vroegere dorpsgenoot, Abel Valadares. Als baldadige jongen is hij weggetrokken, naar Frankrijk, en daar heeft hij fortuin gemaakt door met een rijke vrouw te trouwen. Een min of meer door zijn schoonvader afgedwongen huwelijk, want zijn bruid was niet geheel brandschoon - om het in bedekte termen te formuleren. Maar geld, veel geld was er wel. Als een rijke patser, als de jongen die het gemaakt heeft, keert hij per limousine beladen met geschenken terug in zijn geboortedorp. De simpele zielen staan perplex. ‘Ze klopten hun kleren af zodat hij er niet vies van hoefde te zijn hen te omhelzen, of bang zijn kleren vuil te maken, en de vrouw in de auto stapte uit toen hij iets tegen haar zei, een echte dame.’

Orgie

De echte dame, Louisa is haar naam, ontpopt zich als een echte Franse vamp: bloot ligt ze in de zon aan de rivier en brengt de jongens van het dorp op lustige gedachten. Dat blijft niet onopgemerkt in de gemeenschap, die er ondanks alle gewelddadigheid een strenge moraal in sexualibus op na houdt. De pastoor, die door Abel Valadares van zeer veel escudos is voorzien, begint te twijfelen. ‘Toen hij Valadares midden in dat groepje zag staan, liep hij er in een boog omheen, die lulhannes had beter kunnen blijven waar hij was, in plaats van hier de betweter te komen uithangen, hij en zijn vrouw, voor hem mochten ze doodvallen!’

Maar Abel heeft het feest van Sint-Laurentius betaald - voor dat feest is hij teruggekomen: het moet zijn triomf over de achterblijvers worden. Tien varkens worden geslacht, ‘een gekrijs van jewelste (...) Ze droegen ze naar de dorsvloer, de honden erachteraan, het bloedspoor onmiddellijk zwart van de vliegen. De zigeuners hadden om de ingewanden gevraagd en zaten nu op het muurtje te wachten, zo stil dat de kippen voor hun voeten in de grond kwamen pikken, maar dat was dan meteen hun laatste graankorrel, de nek brak met het geluid van een noot die gekraakt wordt en de jassen smoorden ieder lawaai.’

Het feest ontaardt in een orgie, waarin Abels fabuleuze echtgenote een minstens participerende rol speelt. Het echtpaar wordt gedwongen tot een overhaaste nachtelijke aftocht. Om in Nederlandse verhoudingen te blijven: de mestkar staat voor de deur. ‘“Nooit meer! Nooit meer!” in zich zelf pratend om zich zelf er van te overtuigen, alsof hij zich kon losmaken van zijn geboortedorp, wetend dat hij zou terugkomen, niet in staat fouten, vergissingen te ontdekken. “Maar waarom toch! Omdat zij zo is? Vanwege mij?' Wat heb ik dan gedaan”’ Aan het eind van het verhaal luidt de noodklok. Terecht.

Laurentiustranen is een meedogenloos boek - het ontluistert het idyllisch beeld van een vriendelijk-ogend Zuideuropees land: ach, dat Portugal, met die leuke ezeltjes en die eigenzinnige mensen. Komrij bevestigt het beeld van buitenaf, ondanks alle intriges die hij beschrijft. Rentes de Carvalho schetst een beeld van binnenuit. Zo zou het geweest kunnen zijn - daar in dat dorp: gruwelijk, maar waar.

■