Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 13]

Zin in schrijven en zin in eigenlijk iets anders
An Rutgers van der Loeff en de geschiedenis van het kinderboek

An Rutgers van der Loeff Een biografie door Joke Linders Uitgever De Prom, 256 p., f 45,-

Aukje Holtrop

Wie een biografie schrijft over een nog levende auteur moet zich voortdurend bekeken/gecontroleerd voelen. Zou de schrijver zelf niet veel beter zijn/haar leven in woorden hebben uitgedrukt? Zou hij of zij zelf niet het beste weten waar invloeden vandaan komen en wat de echte thema's van de boeken waren?

Joke Linders schreef de biografie van An Rutgers van der Loeff-Basenau, een schrijfster van vooral kinderboeken waarvan iedereen er ooit wel één gelezen zal hebben. De Kinderkaravaan misschien, Rossy, dat krantenkind, of Lawines razen. An Rutgers leeft nog, ze is net tachtig jaar geworden, ze kon haar levensverhaal zelf nog vertellen aan haar biografe. Dat moet een eigenaardige ervaring geweest zijn: de schrijfster die als geen ander zich documenteerde en documenteerde voordat ze zich aan het schrijven zette, die voor elk boek eindeloze gesprekken voerde, mensen opzocht, reisde, omdat ze, zoals ze zelf zegt, niet de fantasie heeft om verhalen helemaal zelf te verzinnen, was nu onderwerp van een boek dat iemand anders schreef. Weer voerde ze vele en lange gesprekken, maar nu zocht iemand anders de aanvullende gegevens en sprak die ander met mensen uit haar omgeving, familie, vrienden, kennissen.

Het resultaat is een boek waarin soms per millimeter het leven van An Rutgers van der Loeff-Basenau gevolgd is. Hoe ze opgroeide als dochter van een energieke, werklustige moeder die voortkwam uit een interessante familie (en daar ooit samen met An een boek over schreef), en van een vader met wie ze een wat lossere band had, onder andere omdat haar ouders geen goed huwelijk hadden en An de kant van haar moeder koos. Hoe ze vertalingen maakte, om geld te verdienen eerst, en hoe ze later door Han Brinkman van uitgeverij Ploegsma tot het schrijven van eigen boeken werd aangezet. Het lijkt erop dat ze vaak schoorvoetend aan nieuwe boeken is begonnen, maar dank zij voortdurend aandringen van Brinkman dan de pen maar weer oppakte. Uiteindelijk zou ze vierenzestig boeken schrijven, en enkele tientallen boeken vertalen of bewerken. Niet al die boeken waren speciaal kinderboeken, An Rutgers maakte ook een groot aantal boeken voor volwassenen. Maar ze is bekend geworden als kinderboekenschrijfster, en niet alleen bekend, maar zelfs beroemd. Met Miep Diekmann en Annie Schmidt zorgde zij voor een vernieuwing in de kinderliteratuur na de oorlog. Ze maakte serieus werk van kinderboeken, nam kinderen net zo serieus en schreef voor het overgrote deel ook serieuze, ernstige boeken, waarin kinderen moeilijke opgaven in hun leven blijken te kunnen overwinnen. Boeken met een moraal dus, een ethisch ideaal, iets in de geest van: mensen horen bewust te leven, zich te bekommeren om elkaar en de wereld, en kinderen spelen een volkomen volwaardige rol in die wereld.

Bezoek aan de Merkelbachschool, 1968

Dat zouden dus tamelijk vervelende boeken kunnen zijn geworden als An Rutgers niet in staat was geweest om haar verhalen spannend te verpakken. Er gebeurde wat in haar boeken, kinderen (en volwassenen) maakten veel mee, kwamen in moeilijke en onverwachte situaties terecht en moesten zich daar uit zien te redden. Waarschijnlijk vooral door die spannende verhalen zijn sommige boeken altijd populair geweest, zoals Rossy, dat krantenkind en Vals spoor in Waterland.

Annie M.G. Schmidt en An Rutgers van der Loeff op een bijeenkomst van de Gouden Griffelwinnaars, juni 1988

Dubbel

In haar boek volgt Joke Linders het leven en het werk van An Rutgers nauwgezet: de produktie van de boeken, het gezinsleven, de reizen (die altijd als voorbereiding dienden voor boeken), en het leven als steeds meer gewaardeerd schrijfster die talloze prijzen en eervolle vermeldingen in binnen- en buitenland ontving en zich ook als schrijfster van kinderboeken moest manifesteren.

Dat is een van de aardige kanten van zo'n geschiedverhaal: het kinderboek kwam na de oorlog heel langzaam op als een genre in its own right, en An Rutgers was een van de auteurs die daar verantwoordelijk voor waren. Haar levensverhaal is ook het verhaal van het kinderboek na de oorlog, en wie geïnteresseerd is in die geschiedenis of in kinderboeken, zal geïnteresseerd zijn in het levensverhaal van An Rutgers van der Loeff.

Maar er is natuurlijk meer: een mens valt niet samen met z'n werk en iemand die een biografie leest, is nieuwsgierig naarde persoon. En in dit geval: naar An Rutgers. Wat is dat voor een vrouw? Via het boek van Joke Linders kom je daar eigenlijk niet goed achter: An Rutgers is terughoudend, gereserveerd. Ze werkte met plezier maar ze vond dat haar gezin vóór ging, ze schreef met plezier, en uit een soort plichtsgevoel. Een merkwaardige dubbele houding: ze schreef omdat iemand anders het haar dringend vroeg, maar ze schreef vervolgens wel stug door. Ze schreef omdat ze lezers, en vooral kinderen, iets mee wilde geven, iets wilde leren, wilde prikkelen tot een kritische en persoonlijke instelling, zei ze in een lezing in 1961, maar ze schreef ook om er geld mee te verdienen en stopte met schrijven toen het financieel niet meer zo nodig hoefde; ze vond haar man en vier kinderen belangrijker dan het schrijven, maar ze ging vaak en soms langdurig op reis, ook toen haar kinderen nog klein waren. Het is dat mengsel van werkdrift, zin in schrijven en zin in eigenlijk iets anders, dat intrigeert. Hoe wás het thuis bij haar, hoe was haar jeugd? Er worden een paar dramatische dingen verteld over haar jeugd: ouders die niet goed met elkaar overweg kunnen, een vader die zelfmoord pleegt als hij al zijn geld kwijt raakt, een broer die zelfmoord pleegt, en een andere broer die bij een vliegtuigongeluk omkomt. Hoe verwerkt een mens al dat soort ellende, welke invloed heeft dat op leven en werk? Over het leven dat ze met haar eigen gezin leidde, wordt nogal eens opgemerkt dat er zoveel huiselijks in voorkwam: veel spelletjes en gesprekken en erg veel intellectuele en culturele activiteiten, want nietsdoen was er niet bij, lijkt het. Maar er wordt gehint op problemen, op een zoon die zich verzet en afzet tegen dat gezin, een dochter die al snel het huis uitgaat, een man met een volkomen ander levensritme, die wel als een aardige kameraad met zijn vrouw omgaat en zich vooral erg bezighoudt met haar contracten en verdiensten, maar afwezig is en met een eigen leven bezig; en vooral hun beider onmacht om gevoelens te uiten komt een aantal keren ter sprake in dit boek.

Reserves

Ik heb me afgevraagd hoe het komt dat de hoofdpersoon eigenlijk zo onduidelijk aanwezig is in haar biografie. Het zou kunnen komen door de reserves van An Rutgers van der Loeff, reserves die ze ten aanzien van alles en iedereen koestert, en misschien ook reserves ten aanzien van een vreemde die haar verhaal wilde schrijven.

Het zou ook kunnen komen doordat Joke Linders het verhaal van An Rutgers' leven vertelt aan de hand van citaten. Ze heeft ongehoord veel mensen gesproken en documentatie doorgewerkt en je krijgt de indruk dat ze elke stap in het verhaal wilde ‘bewijzen’ met een citaat. Alsof ze zelf geen recht had om mededelingen te verstrekken als een familielid of kennis of An Rutgers zelf dat kon doen en al dan niet in een gesprek met haar had gedaan. Er gaat geen bladzij voorbij of er staan citaten op, soms enkele woorden, soms een zin, soms hele alinea's, en bij veel van die citaten vraag je je als lezer af waarom dat citaat in het boek moest. Niet alleen worden heel doodgewone en alledaagse opmerkingen daardoor nodeloos belangrijk gemaakt, het komt nog vaker voor dat Joke Linders kennelijk moeite had om een citaat te bekorten of zelfs weg te laten. Dat leidt tot uitweidingen, tot breedsprakigheid, tot het optreden van volkomen irrelevante mensen die zich dan kennelijk ooit over An Rutgers hebben uitgelaten. Het is moeilijk om fraaie citaten weg te gooien, maar het is kennelijk ook al moeilijk om doorsneecitaten weg te gooien. Het effect van al die gesproken woorden is, dat An Rutgers zelf verdwijnt in een berg informatie.

Misschien voelde Joke Linders te veel aarzeling om zelf het levensverhaal van An Rutgers te schrijven, zelf oordelen uit te spreken, te analyseren, verbindingen te leggen. Het lijkt me ook een onaangenaam werk om zoiets bij een nog levend mens te doen en het is veiliger om het verhaal dan via anderen te vertellen. Maar wie An Rutgers is, en welke rol al die boeken in haar leven gespeeld hebben, dat komt nu paradoxaal genoeg niet voldoende naar voren. In een van de laatste hoofdstukken, waarin het recente verleden beschreven wordt, is An Rutgers van der Loeff de enige aanleveraar van informatie. Ze neemt geen afstand, ze laat heel direct merken hoe zwaar het leven haar valt nu haar man gestorven is, ze verhuisd is naar het Rosa Spierhuis, ze niet meer kan schrijven en schilderen vanwege ouderdomsgebreken. Ze heeft wel voldoende geleefd, vindt ze, en ze vraagt zich af of het niet veel makkelijker zou zijn als ze dood was. Het lijkt erop dat er dan een soort intimiteit ontstaat tussen de hoofdpersoon en de auteur die in de rest van het boek ontbreekt.

Door de directheid waarmee ze, anders dan in de andere hoofdstukken, hier over zichzelf praat, ontstaat een heel ontroerend, persoonlijk beeld. Wie dat leest, zou willen dat het hele boek zo direct en persoonlijk geschreven was. Maar dat heeft An Rutgers van der Loeff kennelijk niet gewild en Joke Linders niet aangedurfd.

■