Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 3]

Handelaars in verloren tijd
Bril & Van Weeldens liefderijke verstrengeling met de banaliteit

Piano & gitaar De vooruitgang volgens Bril & Van Weelden door Martin Bril & Dirk van Weelden Uitgever De Bezige Bij, 189 p., f 29,50

Joost Zwagerman

‘Voor mij is het zo dat de eerste de beste loodgieter in Amsterdam-West belangrijker is dan Harry Mulisch en zijn visie op de wereld,’ schreef Martin Bril in het afscheidsnummer van De Held. Dat Bril een bewonderaar is van de dichters van De Nieuwe Stijl blijkt alleen al uit deze uitspraak, een minieme variant op die van Hans Sleutelaar die eens, terugblikkend op de poëzie van de Zestigers, beweerde: ‘Van ons kon je voor een drama in de snackbar de hele Shakespeare kado krijgen.’ Beide uitspraken, bedoeld om het literaire establishment de gordijnen in te jagen, zijn kernachtig in hun uitvergroting van een literatuuropvatting waarin de realiteit van alledag zo min mogelijk ‘verliteratuurd’ dient te worden. In plaats van een onverwisselbare, scheppende genius was de dichter in de overtuiging van de Zestigers een zo objectief en onbetrokken mogelijk doorgever van allerhande aan de werkelijkheid ontleende teksten. Zo'n houding heeft iets van een verkwikkende zakelijkheid maar is ook door en door Hollands: doe nou maar gewoon dan doe je al gek genoeg, rare Mulisch... In De Held zegt Martin Bril het onomwonden: ‘weg ermee, met al die plechtige verering en al dat belangrijk-doen.’

In zijn essay in het onlangs verschenen ‘gedenkboek’ over De Nieuwe Stijl schrijft Brils partner in crime Dirk van Weelden met een aanstekelijk enthousiasme over zijn schatplichtigheid en die van enkele vrienden aan de gedichten, teksten en ‘ready mades’ van dichters als Armando, Sleutelaar en Vaandrager. In dit essay komt ook Sleutelaars uitspraak over de snackbar en Shakespeare aan de orde. Aan de hand van die uitspraak komt Van Weelden tot een passende typering van de bedoelingen en verrichtingen van de ware Nieuwe Stijl-dichter, die door zijn affiniteit met poëzie in een ruzie in een snackbar als enige een mogelijk te noteren gedicht ontwaart, echter zonder te worden gefnuikt door ‘dichterlijke’ bespiegelingen. Juist het ontbreken van dit laatste maakt zo'n dichter tot een, in de woorden van Van Weelden, ‘on-persoon-met-poëtisch-zicht behept. Een kijkend ding, oftewel een camera.’ Volgens Van Weelden is de poëzie van De Nieuwe Stijl ‘die van de kunstmatige buitenstaander ondergedoken in de banaliteit’.

Wie het tweede duo-boek van Martin Bril en Dirk van Weelden leest, ontdekt al gauw dat ook zij ‘kunstmatige buitenstaanders’ zijn, voor wie het ‘onderduiken in de banaliteit’ een vereiste is. In hun debuut Arbeidsvitaminen, Het ABC van Bril & Van Weelden was het een veelvormige en entertainende cavalcade van teksten die het mogelijk maakte dat de wederwaardigheden van de ‘jenevervrouw’ en dikke Wampie uit de Amsterdamse Dapperbuurt even veel aandacht kregen als het ‘wondermedicijn’ van de filosoof Berkeley en het schrijverschap van Jack Kerouac. Enkele critici noemden de vrolijke willekeur waarmee de teksten in Arbeidsvitaminen waren geordend een blijk van postmoderne gemakzucht; Koos Hageraats sprak in dit verband zelfs over Arbeidsvitaminen als ‘een zombie met een kanjer van een identiteitscrisis’. In werkelijkheid is Arbeidsvitaminen een bewijs dat de poëtica van De Nieuwe Stijl levensvatbaar blijft, ofschoon Bril en Van Weelden zich hebben gerealiseerd dat ‘het werkelijke’ aan ‘het mogelijke’ diende te worden gekoppeld. Van Weelden, opnieuw in zijn Nieuwe Stijl-essay: ‘Een schrijver ontkwam er in onze ogen niet aan om in te zien dat geen enkele zin eenvoudige, onweerlegbare feiten of “de ruwe werkelijkheid” bevatte. Iedere tekst liegt, discrimineert, kiest, beweert en vervormt.’

Bril & Van Weelden, tekening van Dirk Wiarda

Of de collage van teksten in Arbeidsvitaminen nu postmodern is of niet, het boek is in ieder geval op een onnadrukkelijke en authentieke manier geëngageerd met de werkelijkheid van alledag, geëngageerd niet alleen op een literaire maar ook op een puur politieke wijze. Door, en het is vreemd dat de kritiek dit niet eerder heeft opgemerkt, voor een vorm te kiezen waarin dikke Wampie letterlijk gelijkwaardig wordt aan Berkeley, waarin de jenevervrouw even onmisbaar is als Jack Kerouac, toont het duo Bril en Van Weelden een heel wat vruchtbaarder engagement dan dat van menig militant en gedeconstrueerd pamflet uit het recente verleden.

Tussenhandel

Ook in Piano en gitaar zijn ‘high’ en ‘low culture’ liefderijk verstrengeld, zij het op heel andere wijze dan in Arbeidsvitaminen. Piano en gitaar is een hilarisch verslag van twee goedmoedige en onhandige levensgenieters, genaamd Bril en Van Weelden, die weten hoe je goedgemutst moet tobben over grote en kleine ongemakken. Het begint er al mee dat het duo uit hun kantoortje wordt gezet en van alles onderneemt om opnieuw onderdak te vinden. Zij krijgen de kans een kantoor-unit in het World Trade Center te betrekken, waarna zij zich al gauw onledig houden met het uitdenken van allerlei mogelijk winstgevende pseudo-ondernemingen, zoals bijvoorbeeld het bedrijfje Futurex-timebrokers, dat zich moet toeleggen op ‘tussenhandel in tijd’. Niet alleen doelmatigheid en tijdsbesparing levert een bedrijf succes, maar ook het efficiënt uitbuiten van de tijd die nu eenmaal verlummeld wordt. Welnu: ‘Futurex verzorgde (...) vormen van welgemikte vertraging en uitstel voor alle beroepsgroepen en alle bedrijfstakken.’

Al snel worden Bril en Van Weelden specialisten in vertraging en uitstel, totdat zij met hun bedrijfscursussen op de televisie (bij Jongbloed en Joosten) komen en genadeloos voor schut worden gezet voor kijkend Nederland. Handelaars in verloren tijd? Foei, wat een oplichterij! Maar hun blamage bij Jongbloed en Joosten levert het duo media-attentie op, en al spoedig worden zij gevraagd om te gaan ‘timebroken voor de krant’. Wat volgt is een amuserend aantal hoofdstukjes over kleine en nog kleinere kwesties, variërend van het nieuwe standbeeld voor het Avro-gebouw en het lanceren van het maandblad O tot de denkkracht van de jeugd in Coevorden en de mediamieke snoeverij van, alweer, Harry Mulisch. Als zij door een respectabel uitgevershuis gevraagd worden hun ‘timebroke’-cursiefjes te bundelen (‘Holy macaroni!’ zegt Van Weelden), komt het nijvere duo uiteindelijk terecht op de zolder van dit huis, alwaar zij ‘eventueel iets in het archief zouden kunnen doen’. Na veel soezen en niksdoen nemen de plannen van de twee een groteske wending, en Piano en gitaar eindigt met het plan voor ‘Het wereldhandboek timebroken in 4 delen’, een wereldomspannend onderzoek naar de kunst van het uitstel: ‘Wie van hen ging er naar Spanje om een grondige studie te maken van het mañanamechanisme? (...) Hoe wonnen de bosbewoners in Nieuw-Guinea tijd? (...) Bestonden er snipperdagen in Japan? (...) En zo ja, hoe werden ze gevuld, opgerekt en verdeeld? (...) Hoe zat het met het timebroken in de ruimtevaart?’ Er wordt getost wie welk deel van de wereld af gaat stropen, waarna de twee onder hectische omstandigheden afscheid van elkaar nemen.

Vezelig

Piano en gitaar is geschreven in de geest van het spreekwoord ‘wie het kleine niet eert is het grote niet weerd’; het timebrokers-duo is ‘hartstochtelijk op zoek’ naar ‘de vooruitgang’ en hecht veel waarde aan het spreekwoordelijke detail dat helderheid kan verschaffen. Veel wijzer worden ze niet: ‘Misschien ging de vooruitgang wel zo razendsnel vooruit dat niemand meer kon zeggen of het nu de goede of de verkeerde kant op ging.’ Die gedachte maakt het nijvere duo er niet vrolijker op: ‘“Misschien is het nog veel erger,” zei Bril zacht, “en gaat de vooruitgang even hard alle kanten op, de mooiste en de meest afgrijselijke; en alles draait.” “En wij draaien maar mee, of we willen of niet,” maakte Van Weelden de sombere gedachte af.’

Dialogen als deze te over in Piano en gitaar, waarin Bril en Van Weelden hun alter ego's laten rondsjokken als echte tragikomische jongensboekhelden. Doelbewust krijgt het boek af en toe een kneuterig en oergezellig toontje, zeker wanneer de personages niets ‘zeggen’ maar conform de wetten van het jongensboek, ‘briesen’, ‘mopperen’, ‘eruit flappen’ en ‘bars’ of juist ‘monter’ klinken. Piano en gitaar heeft minder om het lijf dan de voorganger Arbeidsvitaminen, maar het is dan ook nadrukkelijk gepresenteerd als een ‘tussenstop’, een opstapje naar de opvolger van het ABC dat, hoe kan het anders, DEF zal gaan heten.

Tussenstop of niet, Piano en gitaar is een van de geestigste boeken die ik de afgelopen tijd heb gelezen. De vreemdzinnige belevenissen van het duo (het gesjacher met pseudo-firma's, het tot in het uiterste uitbuiten van verlummelde tijd) gaan niet gepaard met een opzichtige grappenmakerij maar met een onnadrukkelijke, milde humor waar af en toe, zoals in de hilarische passage over de pijp van CDA-kamerlid Mateman, de invloed van columnist Jan Mulder zich doet gelden.

Martin Bril en Dirk van Weelden zijn op en top een duo, en dat betekent dat zij ook elkaars zwakheden ondervangen. In zijn vorig jaar verschenen ‘solo-debuut’ Tegenwoordigheid van geest heeft Dirk van Weelden het niet over de minste dingen; zijn intellectuele exercities, gericht op de toepasbaarheid van ‘de schakelkunst tussen werkelijk en mogelijk’, dwingen respect af, maar alle vernuft kan een af en toe nogal saaie penvoering niet verhelen. Martin Bril daarentegen schrijft in zijn eersteling Voordewind echt ‘mooi’, maar de van sensibiliteit getuigende stijl waarin vele voorvallen uit het leven van Joop Voordewind zijn opgetekend kan het idee niet wegnemen dat Bril hier en daar heel weinig te vertellen heeft, en soms zelfs helemaal niets. Heel mooi schrijven over niets is een kunst die Bril perfect beheerst, al verlang je na lezing van Voordewind naar iets méér dan niets. Op zijn beurt heeft Van Weelden veel en vooral veel substantieels te melden, zij het in een niet altijd even meeslepende stijl. Deze lichte handicaps vallen geheel weg als Bril en Van Weelden getweeën een tekst afleveren. Hoe onbeduidend de aangesneden onderwerpen in Piano en gitaar ook zijn, altijd wordt er een aangename, prikkelende gedachtengang aan verbonden die bovendien trefzeker is opgeschreven. Het is die twee wel toevertrouwd om aanstekelijk en scherpzinnig te schrijven over ‘de eerste de beste loodgieter uit Amsterdam-West’, terwijl er bovendien veel te lachen valt als het duo zich buigt over Harry Mulisch en zijn visie op de wereld.

■