Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 9]

De andere kant van de geschiedenis van de Muur
Een Amerikaanse journalist over de deling van zijn geboortestad

Wall The Inside Story Of Divided Berlin door Peter Wyden Uitgever Simon and Schuster, 762 p. Importeur Van Ditmar, f 67,40

Friso Wielenga

Voor historici zijn de perspectieven in de DDR niet minder aanlokkelijk dan voor politici en ondernemers, Ook zij maken zich op oostwaarts te reizen om te profiteren van de nieuwe vrijheid in de DDR. Het is hooguit nog een kwestie van tijd voordat de tot nog toe ontoegankelijke staats- en partijarchieven zullen worden vrijgegeven voor historisch onderzoek. Verwacht mag worden dat op zijn laatst na de Duitse vereniging de Oostduitse overheidsarchieven even makkelijk toegankelijk zullen zijn als die van de Bondsrepubliek: materiaal van dertig jaar en ouder zal dan in beginsel ter beschikking staan. Zeker, veel vragen over de geschiedenis van de DDR en de Duits-Duitse betrekkingen zullen pas kunnen worden beantwoord wanneer ook in Moskou de glasnost tot opening van staatsarchieven heeft geleid. Maar ook zonder die stukken kan men reikhalzend uitkijken naar de antwoorden op al zo vaak gestelde vragen. Welke interne machtsstrijd ging er schuil achter de geharnaste taal van het SED-regime? Zijn alternatieve ontwikkelingen denkbaar geweest voor het rigide stalinisme van de jaren vijftig en zestig? Welke rol speelde de perceptie van de ‘revanchistische’ Bondsrepubliek en het ‘agressieve’ Westen in dat proces? Hoe verliepen de interne debatten over het herenigingsvraagstuk? Waren de voorstellen van Oost-Berlijn en Moskou van de vroege jaren vijftig om te komen tot een herenigd en neutraal Duitsland inderdaad slechts propaganda? Of was men werkelijk bereid de DDR als zelfstandige staat op te offeren om aldus de militaire, economische en politieke integratie van de Bondsrepubliek in het Westen te voorkomen? Hoe de antwoorden op deze vragen ook zullen uitvallen, men kan met spanning uitzien naar de nieuwe inzichten die in de komende jaren zullen worden gepubliceerd.

De bouw van de Muur in augustus 1961 behoort ongetwijfeld tot de belangwekkendste momenten uit de naoorlogse Duitse geschiedenis. De hermetische afgrendeling van de beide stadsdelen betekende niet alleen het abrupte einde van de vluchtelingenstroom richting Bondsrepubliek, maar voorlopig ook van de mogelijkheid tot politieke en familiaire contacten tussen Oost- en Westduitsers. Niet voor niets wordt de bouw van de Muur dan ook beschouwd als de ‘tweede’ Duitse deling. Voor zover er na de jaren vijftig nog twijfel bestond aan het permanente karakter van twee Duitse staten, geïntegreerd in twee antagonistische machtsblokken, na augustus 1961 was definitief duidelijk dat slechts de naoorlogse status quo het uitgangspunt van de Oost-Westbetrekkingen kon zijn. Zo bezien was 1961 een nieuwe cesuur in de Europese geschiedenis van na 1945. De Muur bood de DDR de mogelijkheid met repressieve middelen intern te stabiliseren, dwong de Bondsrepubliek tot heroverweging van haar compromisloze politiek jegens de DDR en vormde aldus - paradoxaal genoeg - de voorwaarde van de ‘normalisering’ van de Duits-Duitse betrekkingen in de jaren zeventig en tachtig.

Vluchtmuseum

De geschiedenis van de Muur heeft echter ook een andere zijde en deze is in Wydens Wall; The Inside Story Of Divided Berlin uitvoerig gedocumenteerd. Wyden, van joodse afkomst en geboren in Berlijn, vluchtte in 1937 op dertienjarige leeftijd met zijn ouders naar de Verenigde Staten en keerde in 1945 als Amerikaans soldaat terug in zijn geboortestad. Enkele jaren zou hij er werkzaam zijn als journalist van de onder Amerikaanse auspiciën uitgegeven Allgemeine Zeitung. Aan de hand van de verhalen van enkele Oostduitsers beschrijft hij in zijn vuistdikke Wall exemplarisch het tragische lot van diegenen die na augustus 1961 openlijk te kennen gaven de SED-staat de rug toe te willen keren. Veel ruimte besteedt Wyden aan de slachtoffers van de Muur, die tot jarenlange gevangenisstraffen werden veroordeeld wegens mislukte vluchtpogingen of alleen wegens het indienen van formele verzoeken om naar de Bondsrepubliek te mogen verhuizen. Huiveringwekkend blijft zijn beschrijving van het cynische en leugenachtige spel van de Stasi, die wegens vluchtpoging veroordeelde echtparen hun kinderen voor altijd ontnam en in andere gevallen door desinformatie over de partner of door het onmogelijk maken van contact huwelijken op de klippen deed lopen.

West-Berlijn, december 1989
jirina simajchlova/hollandse hoogte

De vraag rijst echter of deze familiedrama's nog iets nieuws toevoegen aan wat in ieder geval de Europese lezer reeds genoegzaam bekend was. Eerder lijkt Wydens boek bedoeld voor een breed Amerikaans publiek. Veel drama, gelardeerd met beschrijvingen van spectaculaire wel geslaagde vluchtpogingen door tunnels, in kofferruimtes van auto's, met luchtballonnen, ja zelfs met helikopters. Aldus biedt Wyden een overzicht van wat er in het West-berlijnse ‘vluchtmuseum’ Haus am Checkpoint Charlie voor de bezoeker aanschouwelijk is gemaakt. Interessant is de door hem geschetste ontwikkeling van idealisme naar harde commercie bij de hulp aan vluchtelingen. Met het fijnmaziger worden van het net aan de Duits-Duitse grens en de groeiende pakkans verdwenen de idealistische helpers van het eerste uur en werd DM 20.000, - een normale prijs voor een uiterst onzeker avontuur.

Het is tevens een van de weinige lijnen die Wyden trekt uit de omvangrijke hoeveelheid materiaal die hij in zijn boek presenteert. Dat ligt niet zozeer aan de veelheid van thema's die hij behandelt, maar vooral aan de versnipperde compositie. Van de politieke ontwikkelingen die leidden tot de bouw van de Muur springt hij over naar de genoemde familiedrama's, breekt de beschrijving daarvan plotseling af om vervolgens in te gaan op Berlijn als centrum van Oost-Westspionage. Later pakt hij de draad van de afgebroken verhalen weer op, weidt dan onverwacht uit over de bekende Oostduitse schrijver Stefan Heym of over de DDR-advocaat in vluchtelingenzaken Wolfgang Vogel. Wyden biedt aldus een aaneenrijging van fragmenten, waarbij de lezer zich ook door de voortdurende sprongen in de tijd van bijvoorbeeld 1948 naar 1953, of van 1969 naar 1965 steeds bewust blijft van de toch al ontbrekende samenhang.

Cowboys

Vanzelfsprekend sluit deze onevenwichtige compositie de aanwezigheid van lezenswaardige of fascinerende fragmenten niet uit. Spannend is de beschrijving van Berlijn als centrum van spionage en contraspionage. De ‘Berlijnse cowboys’, zoals de CIA-medewerkers in de voormalige Duitse hoofdstad werden genoemd, beschikten in de tweede helft van de jaren vijftig over een ondergrondse ruimte volgestopt met geavanceerde afluisterapparatuur en waren volledig op de hoogte van de geheime communicatie tussen Oost-Berlijn en Moskou. De waarde van dit paradepaardje van de CIA in Berlijn bleek echter kort voor de bouw van de Muur gelijk nul, toen Moskou met veel ophef aannemelijk maakte dat het steeds op de hoogte was geweest van het bestaan van deze zogenaamde ‘Berlijnse Tunnel’. Evenmin succesvol waren de westerse inlichtingendiensten overigens bij de bouw van de Muur, die als een volslagen verrassing kwam. Het spionagenetwerk in Berlijn, aldus Wyden, was te groot en ondoorzichtig geworden om efficiënt en doeltreffend te kunnen functioneren. Aan westerse zijde achtte men het bovendien vrijwel uitgesloten dat een werkelijke afgrendeling van de beide stadsdelen uitvoerbaar was. Zo verdween een rapport in de prullenbak waarin werd gewaarschuwd voor ‘drastische maatregelen’ van Oostduitse zijde om de vluchtelingenstroom te stoppen. Veronachtzaamd werd ook een openbare uitspraak van partijleider Walter Ulbricht van juni 1961 dat niemand er aan dacht om een muur dwars door Berlijn te bouwen. Ook in de pers werd niet opgemerkt dat tot deze persconferentie van Ulbricht de term ‘muur’ nog niet gevallen was. Een Reuter-correspondent die dit wel oppikte en een radicale maatregel voorspelde, kreeg van zijn chef het verzoek toch vooral zakelijk te berichten.

Lawaaiige christen-democraat

De toekomstige historici die mede op basis van tot nog toe ontoegankelijk Oostduits bronnenmateriaal de geschiedenis van de Muur opnieuw zullen schrijven, zullen uit Wydens boek hooguit enkele van dergelijke typerende anekdotes kunnen overnemen. Ongeloofwaardig voor de historicus blijft vooral de ‘letterlijke’ weergave van gesprekken in het Kremlin, in het Witte Huis en op tal van andere plaatsen alsof Wyden er zelf bij geweest is. Storend zijn bovendien aperte fouten als de portrettering van Erich Mende als een ‘lawaaiige, egocentrische christen-democraat’. De negatieve kwalificaties mogen kloppen, maar de in Duitsland goed bekende Wyden had moeten weten dat Mende nooit CDU-lid was, maar FDP-voorzitter en later ook minister voor deze partij. Herbert Wehner was, zoals Wyden bericht, inderdaad enkele jaren minister voor Gesamtdeutsche Fragen (1966-1969), maar niet ten tijde van bondskanselier Willy Brandt (1969-1974). In deze jaren was Wehner fractievoorzitter van de SPD in Bondsdag, een functie die hij tot 1982 zou bekleden. Wydens simpele typering van Wehner als ‘controversiële ex-communist’ lijkt bovendien meer op gedateerde CDU-propaganda dan dat het recht doet aan Wehners centrale rol in het naoorlogse Duitsland, niet in de laatste plaats in de omvorming van een marxistisch georiënteerde SPD naar een moderne sociaal-democratische partij aan het eind van de jaren vijftig.

Ten slotte komt Wydens beschrijving van de politieke ontwikkelingen bij de bouw van de Muur niet uit boven het niveau van een journalistiek verslag. Dat is jammer, zeker omdat de publicist Wyden over uitstekende contacten beschikt, zowel in de politiek, als in kringen van verschillende geheime diensten. Op de lijst van ongeveer tweehonderd geïnterviewde personen prijken klinkende namen als Willy Brandt, diens vroegere medewerker Egon Bahr, voormalig DDR-politburolid Hermann Axen, advocaat van DDR-vluchtelingen Wolfgang Vogel, voormalig CIA-chef Richard Helms, Robert McNamara en Dean Rusk, respectievelijk Amerikaans minister van Defensie en Buitenlandse Zaken ten tijde van de bouw van de Muur. Uit de gesprekken met deze en zeer vele andere directe betrokkenen had een waardevol boek kunnen ontstaan over de besluitvorming en de Oost-Westpercepties ten tijde van een van de laatste hoogtepunten van de Koude Oorlog. Daarmee had Wyden met zijn nog juist voor de val de Muur verschenen boek een belangrijk voorschot genomen op de inmiddels te verwachten nieuwe stroom literatuur over het naoorlogse Duitsland. Nu blijft het slechts een lijvige en onevenwichtige getuigenis van de betrokkenheid van de auteur zelf bij zijn geboortestad en vroegere vaderland.

■

Friso Wielenga is historicus en auteur van het vorig jaar verschenen boek ‘West-Duitsland: Partner uit noodzaak. Nederland en de Bondsrepubliek 1949-1955’