Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 3]

Rustieke impressies als op oude schilderijen
Jan Siebelinks ‘De overkant van de rivier’: tussen Jos van Manen-Pieters en Flaubert

De overkant van de rivier door Jan Siebelink Uitgever Meulenhoff, 361 p., f 39,80

Frans de Rover

Vijftien jaar geleden debuteerde Jan Siebelink met de verhalenbundel Nachtschade. De bundel bevatte een staalkaart van de thema's waardoor Siebelink in die tijd - onder invloed van het Franse symbolisme en fin-de-siècle gefascineerd werd: dood, verval, exotische schittering, vormen van afwijkende seksualiteit en erotiek. Maar dat alles dan gesitueerd in een Veluws landschap: Arnhem, Velp, Ede, Dieren. Hij leunde sterk op het werk van met name J.K. Huysmans; kwade tongen beweerden dat hij er schaamteloos aan ontleende. In de verdorven Randstad hoorde je sindsdien soms geringschattende oordelen of smalende opmerkingen: decadentie op de Veluwe met Siebelink als de Huysmans van het Uddeler meer. Ongefundeerde oordelen, flauwe opmerkingen.

Sedert 1975 heeft Siebelink een omvangrijk oeuvre bijeengeschreven waarin een duidelijke lijn te onderkennen valt. Zijn fascinatie door de Franse literatuur krijgt vorm in essays en interviews voor de Haagse Post; hij bundelde ze in De reptielse geest (1981) en De prins van nachtelijk Parijs (1985). Spannende boeken: informatief en stimulerend voor wie in ‘literatuur’ geïnteresseerd is. In zijn literair werk verdwijnen de opzichtig decadente motieven steeds meer in de achtergrond; wat overblijft in romans als De herfst zal schitterend zijn (1980) of En joeg de vossen door het staande koren (1982), en ook in zijn meer recente verhalen en novellen, is de minutieuze psychologische beschrijving van mensen en hun emoties, - maar het blijven mensen in een provinciale setting. Dat wel. Ik weet natuurlijk ook dat de ondertitel van Flauberts Madame Bovary luidt: ‘moeurs de province’, toch blijft het een waagstuk een Nederlandse ‘Moeder Hanna’ (zij is de hoofdpersoon in Siebelinks nieuwe roman) te laten rondlopen aan de rand van de Veluwe.

De flaptekst van de roman met de Anton Coolen-achtige titel boezemt mij enige vrees in over de goede literaire afloop: ‘Het leven van een vrouw. Hanna's geschiedenis, die een kleine eeuw omvat, de onze, kent op het oog slechts gewone gebeurtenissen. Toch blijken ze dramatisch te zijn; het bestaan van een familie wordt er uiteindelijk door bepaald. Feesten en sterfgevallen, momenten van geluk en rampspoed markeren de weg die Hanna gaat. Beschikt zij zelf over voldoende weerstand? Is het veerhuis aan de rivier een vesting of juist niet?’ Een wervende tekst die niet zou misstaan op apocrief-literaire werken van Jannetje Visser-Roosendaal, Jos van Manen-Pieters of Wil den Hollander.

Flauwe opmerking, want het verschil tussen een streekroman en een roman van Siebelink is minstens dat Siebelink kan schrijven. Door zijn stijl en literaire kunstgrepen (het perspectief van waaruit verteld wordt, vind ik een vondst; het slot eveneens) krijgt een familiegeschiedenis die zich afspeelt tussen mensen in de gehuchten Bahr, Rha en Worth toch een wat algemenere strekking.

Jan Siebelink
steye raviez

De overkant van de rivier lees ik in de eerste plaats als een hommage aan een moeder, en in dat opzicht lijkt de roman veel psychologische thema's samen te vatten die Siebelink in eerder werk aan de orde stelde: de verschillen in geloofsbelevenis tussen een vader en een moeder, de competentiestrijd tussen een oudere en een jongere broer, de rol van een zusje of een dochtertje. Ik spreek met opzet steeds van ‘een’, want met alle respect voor Siebelinks schrijftalent: die vader, moeder, broers en zusje worden voor mij toch niet werkelijk tot ‘de’ vader, moeder enzovoort. Daarvoor is mij de problematiek te particulier, vooral te ‘gristelijk’ particulier.

Griezels

De roman begint in 1906; een min of meer argeloze bezoeker, overgezet door het Bahrse voetveer, wordt in het gebied over de rivier door een volksfeest de stamvader van een familie. Maar het gaat niet om hem, het gaat om zijn dochter Hanna, die een jaar later geboren wordt. Met een bijna melancholische ondertoon wordt haar opgroeien in de dorpse gemeenschap beschreven, het leven en de dood door ouderdom of ziekten van mensen en vee. Even melancholisch, als rustieke impressies op oude schilderijen van boerderijen achter rivieren die traag door oneindig laagland gaan, wordt de natuur in de wisseling der seizoenen geëvoceerd. Maar in dit laagland sjouwen mannen rond in sjofele, donkere pakken met afgesleten koffers vol beduimelde bijbelteksten en commentaren daarop. Wanneer Hanna huwt met Simon (‘Wat kon hij haar bieden? Geen vak geleerd, astmatisch, bijna mismaakt (...). En dat geloof? En als er later kinderen van kwamen, waar werden ze gedoopt, naar welke school werden ze gestuurd?’) beginnen er steeds meer van die griezels met die bijbelkoffers door het landschap te schuiven. Simon wordt de nieuwe veerman, Anna beheert de theetuin aan het veer. In hun huwelijk, waaruit twee zonen - Peter en Erik - geboren worden, kristalliseert zich een conflict in geloofsopvatting uit. Ik noem het voor het gemak maar: het conflict tussen ‘rekkelijken’ en ‘preciezen’. Hanna is tot op zekere hoogte pragmatisch, Simon is in de leer - van die griezels met die koffers, welteverstaan.

De wijze waarop deze geloofstegenstelling in de roman wordt gepresenteerd, is de zwakte van het boek. Het eindeloos geëmmer over de doop van een kind in de kerk van Bahr, dan wel in die van Rha, of desnoods in die van Worth - houd me over dat laatste overigens niet aan mijn woord - dat wordt mij dan te particulier. Dit gepalaver voegt niets toe aan de dramatische ontwikkeling van de roman; mensen die dat soort calvinistische haarkloverijen herkennen - en zij wonen op de Veluwe - lezen toch überhaupt Jan Siebelink niet, want zij hadden zijn werk, getuige auteursuitspraken, al sedert vele jaren als ‘goddeloos’ afgedaan.

De geschiedenis van Hanna. Een vrouw die onze eeuw heeft meegemaakt, maar niet heeft beleefd. Dit laatste maak ik op uit een opmerking van de verteller, die vele jaren na de oorlog, bij de begrafenis van de godsdienstfanaat Simon constateert: ‘De judde is de enige die hier niet begraven is, dacht Hanna. Ze hadden hem in '42 opgepakt en niemand had ooit meer iets van hem vernomen.’ In het eerste deel van de roman speelde die ‘judde’, de jood, een belangrijke rol als ‘go-between’ tussen de verschillende geloofsgemeenschappen. Dit ‘terzijde’ benadrukt het gesloten karakter van de gemeenschap waarover Siebelink bericht.

Transmeditatie

Hanna wordt ouder, haar grondgebied aan de rivieroever wordt van overheidszijde bedreigd. Ruilverkaveling; de bouw van een brug waardoor het veer overbodig wordt. Haar oudste zoon Peter staat haar bij in procedures tegen gemeente, provincie en koninkrijk. Uiteindelijk zal de romantische, nostalgische theetuin aan het veer wel veranderen in een theetuin op een recreatiecentrum aan de rivier. Haar jongste zoon Erik is tot niets in staat en mislukt op alle, zelfs avondscholen en schoolt zich uiteindelijk in transmeditatie. Hij gaat samenwonen met zijn moeder op het gebied van een voorgoed verloren tijd. Peter rijdt zich met zijn vrouw ergens in Frankrijk te pletter, en zijn jonge dochter, Marije, geadopteerd door zijn moeder en broer, tekent vele jaren na dato van dat ongeval deze geschiedenis - deze roman - over haar grootmoeder Hanna op.

De onthulling van het perspectief van waaruit deze eeuwgeschiedenis van een moeder verteld wordt, is minstens verrassend. Minstens zo verrassend is de ‘huidige’ positie van de vertelster-kleindochter, die zij aan het eind van de roman prijsgeeft: zij is zwanger van haar oom en stiefvader Erik. Een man die zich bij bepaalde gelegenheden bij voorkeur kleedt in de jurken van zijn moeder.

Mijn god, wat een gedoe! Maar het is door een dergelijk slotakkoord, door een dergelijke literaire kunstgreep, dat Siebelink een in principe banaal, want anekdotisch verhaal, weet uit te tillen boven het niveau van zomaar een verhaal over een vrouw in de provincie. Met De overkant van de rivier heeft Siebelink in zijn oeuvre een punt bereikt, dat men zou kunnen vragen: ‘En wat nu nog?’ Jan Siebelink lijkt me een schrijver die daarop antwoordt met de slotregels van zijn roman, geschreven vanuit het perspectief van de zwangere kleindochter: ‘Mijn oranjerode lippenstift, kleine gebaren in het licht van de grote gebeurtenis. De geboorte van mijn dochter. Ik heb nu al zin om haar te knuffelen. Op dit moment, terwijl ik op mijn huisarts wacht, ben ik me zorgvuldig aan het opmaken en denk aan de pannekoekjes met bessengelei die Hanna voor mij gemaakt heeft.’ Kortom: in de toekomst is nog alles mogelijk.

■