Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 3]

Vermoedens met de kracht van bewijzen
Uwe Johnson als de ‘schrijver van de beide Duitslanden’

Vermoedens omtrent Jakob door Uwe Johnson Vertaling en nawoord Carlien Brouwer Uitgever Meulenhoff, 302 p., f 44,50

Gerda Meijerink

Nog in november 1988 richtte een aantal Westduitse schrijvers - onder wie Günter Grass, Horst Bienek en Fritz Raddatz - een brief aan Erich Honecker waarin ze er bij hem op aandrongen toestemming te geven het werk van de in 1984 gestorven Uwe Johnson eindelijk ook in de DDR te publiceren. In deze brief werd Johnson de belangrijkste literaire chroniqueur van de DDR genoemd. Elmar Faber, de directeur van Aufbau-Verlag, kondigde kort daarna het verschijnen van een aantal titels van Johnson (spreek uit: joonzoon) aan, waaronder Mutmassungen über Jakob. Of het onder de toen heersende omstandigheden ook werkelijk tot zo'n uitgave zou zijn gekomen hebben we niet meer kunnen beleven, want een jaar later werd de Muur geopend en veranderde het voor de literatuur tot die tijd zeer repressieve klimaat drastisch. Mensen uit Leipzig, Dresden en Weimar kunnen nu hun Johnsons in de Westduitse Surhkamp-uitgaven bij hun boekhandels kopen. Maar zijn boeken komen feitelijk te laat, ze hebben niet meerde actualiteitswaarde die ze nog voor 9 november 1989 gehad zouden hebben. Johnsons Mutmassungen über Jakob en Das dritte Buch über Achim zijn in één klap een soort historische romans geworden, ze verwoorden niet meer de actualiteit van het reëel existerende socialisme, ze zijn nu documenten geworden van het bewustzijn en het leven in wat we binnenkort wel de ‘voormalige DDR’ zullen gaan noemen.

In 1959 verliet Uwe Johnson de DDR om in het land te gaan wonen waar zijn Mutmassungen über Jakob zojuist was verschenen. Eenendertig jaar later is er van deze veelgeroemde roman een vertaling verschenen: Vermoedens omtrent Jacob. Om eer te geven aan wie - behalve aan Johson zelf - eer toekomt: de vertaling van dit allesbehalve eenvoudige boek is een klein meesterwerk. Carlien Brouwer heeft het klaargespeeld om het eigenzinnige half-Pommerse, half-Mecklenburgse Duits dat Johnson zijn vele anonieme stemmen laat spreken tot zo'n vanzelfsprekend klinkend Nederlands om te smeden dat je geen enkele keer aan het bestaan van een originele tekst denkt. Wat je leest is een kersvers, helder en krachtig Nederlands waardoor precies dat gebeurt wat de zin is van het vertalen: dat aan onze eigen literatuur iets wordt toegevoegd wat meer is dan de getrouwe of adequate weergave van de originele tekst. Dat de vertaalster ook een spannend geschreven en zeer informatief nawoord aan de roman heeft toegevoegd waarin het ontstaan van Vermoedens omtrent Jakob wordt beschreven, maakt deze uitgave compleet.

Uwe Johnson
peter petisch

Duizend stukken

‘Maar Jakob liep altijd dwars over de rails.’ Zo luidt de eerste zin die als een Leitmotiv steeds weer zal terugkeren in de tekst. Want hoewel Jakob, baanvakinspecteur bij de staatsspoorwegen, geacht werd te weten wat hij deed als hij het emplacement dwars overstak, werd hij toch op een mistige ochtend door een trein overreden. Was het een ongeluk? Was het zelfmoord? Of was er sprake van de liquidatie van een staatsgevaarlijk individu?

Wanneer Uwe Johnson de gebeurtenissen die voorafgingen aan Jakobs dood op een lineaire wijze had verteld - zoals oorspronkelijk zijn opzet was - dan was er een spannend boek ontstaan dat het midden had gehouden tussen een spionage- en een detectiveroman. Dan was er een snufje psychologie en een mespuntje lokale sfeer en een volle eetlepel verschillende karakters in ondergebracht en had de lezer aan het eind geweten wat er aan de hand was. Maar Johnson koos voor een andere opzet: hij brak zijn verhaal in duizend stukken, zette achter elk stuk een andere - veelal anonieme - spreker, mengde de brokstukken van het relaas flink door elkaar en zorgde ervoor dat de lezer keer op keer het spoor bijster raakt en als het ware plaatsvervangend voor Jakob zich het hoofd breekt over de betekenis die aan voorvallen, beweringen, verschijnselen, moet worden toegekend.

In de figuur Jakob Abs heeft Johnson de bewustzijnscrisis van een doorsnee-DDR-burger geschilderd die geconfronteerd wordt met het bestaan van een grens. Wanneer hij op een dag door de Stasi-man Rohlfs wordt benaderd om zijn pleegzuster Christine Cresspahl (die voor de BRD in de Navo-hoofdkwartier als tolk werkt), over te halen spionagewerk voor de DDR te doen, is het met Jakobs rust gedaan. De grens tussen de beide Duitslanden, tot dan toe voor Jakob niet veel meer dan een geografisch gegeven, heeft plotseling niet alleen een politieke betekenis gekregen, maar vooral een persoonlijke: de grens brengt zijn denken en handelen in de war.

Hongaarse opstand

Jakob weigert weliswaar de opdracht te vervullen, maar hij zoekt Christine Cresspahl wel op. Dat brengt hem tot het inzicht van zijn liefde voor haar en levert hem ook een teleurstellende kennismaking met de samenleving in het zogenoemde vrije Westen op. Jakobs en Christines persoonlijke drama speelt zich af tegen de achtergrond van het neerslaan van de Hongaarse opstand en de Suez-crisis. Nachtelijke gesprekken met een jonge idealist die overtuigd is van de mogelijkheid van een socialisme met een menselijk gezicht maken de verwarring compleet. Ook bij de lezer, want na ruim driehonderd bladzijden weet die wel zoveel van de wereld waarin Jakob leeft, dat er tussen ongeluk, zelfmoord en liquidatie slechts minieme verschillen bestaan. In het reëel existerende socialisme anno 1956 - en, zoals we nu weten tot anno 1989 - was het immers niet mogelijk een onderscheid te maken tussen waarheid en leugen, schijn en werkelijkheid, ideaal en werkelijkheid.

Uwe Johnson wordt de ‘schrijver van de beide Duitslanden’ genoemd, een titel die hem al meteen na het verschijnen van de Mutmassungen werd verleend. Hij was eigenlijk nooit uit de DDR vertrokken, hij was slechts een grens gepasseerd. Datzelfde hebben na hem tientallen andere schrijvers gedaan, en goed beschouwd zijn al deze onvrijwillige emigranten schrijvers van de beide Duitslanden geworden, van Sarah Kirsch, Hans-Joachim Schädlich, Wolf Biermann, Erich Loest, tot Ulrich Schacht, Reiner Kunze, Günter Kunert, Monika Maron, Jurek Becker, Helga Novak en Jürgen Fuchs. Al deze schrijvers zijn immers verder gegaan met schrijven over hun land van herkomst. Ze hadden geen andere stof, ze hadden geen keus. Uwe Johnson is daarbij hun voorbeeld geweest. Vermoedens, dat waren het wat iedereen meebracht naar het Westen, maar wel vermoedens die de kracht van bewijzen hadden. Het zal nog een hele toer voor ze zijn om straks, als de DDR niet meer bestaat en de historische feiten op tafel liggen, een manier te vinden om erover te schrijven.

■