Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 2]

Ter zake

Jan Fred van Wijnen

Nergens in het Oostblok was de illegale pers zo omvangrijk als in Polen. In het jaar dat het eerste reguliere Poolse samizdat-tijdschrift verscheen, het Informatie Bulletin van het Comité voor Sociale Weerbaarheid (KOR), stonden dertig Poolse schrijvers op de zwarte lijst en de censuur bewerkte 10.500 publikaties - van in memoriams en WC-kalenders tot boeken - met het rode potlood. Dat was 1976. Daarna ontplooide de ondergrondse pers zich tot een industrie met duizenden redacteuren, drukkers, binders en distributeurs. Het eerste literaire ondergrondse tijdschrift. Zapis, werd uitgegeven door drie jonge Poolse wetenschappers: een biofysicus, een wiskundige en een kernfysicus, die in januari 1977 de illegale uitgeverij Nowa oprichtten (NOWA is een Pools acroniem voor Onafhankelijke Uitgeverij). In 1980 hadden ze al honderd titels gepubliceerd: KOR-bulletins, verboden boeken van Poolse schrijvers, onder wie de twee Nobelprijs-winnaars Czeslaw Milosz en Josif Brodski, vertalingen van verboden buitenlandse schrijvers (Philip Roth, George Orwell, Günther Grass, Václav Havel, Milan Kundera) en het Zwartboek van de Poolse Censuur. Nu, in 1990, staan er in de catalogus meer dan vijfhonderd boeken en tijdschriften, muziekcassettes en een verzameling videobanden met verboden films, en de oprichter-directeur Grzegorz Boguta is serieus begonnen bovengronds te opereren. Hij is niet de enige samizdat-uitgever die dat wilde, maar voorlopig wel de enige wiens plan levensvatbaar is. Boguta heeft alvast een Vereniging van de Vrije Wereld opgericht, een soort boekenclub waarin de boeken als interne bulletins aan de leden worden verkocht. Interne bulletins hoeven namelijk niet ter goedkeuring aan de censor worden voorgelegd, en zo kan NOWA haar onafhankelijkheid handhaven zolang de censuur nog niet is afgeschaft. Het grote voordeel van de legaliteit is dat er niet meer zulke hoge honoraria aan illegale drukkers hoeven worden betaald, dat de toegang tot de staatsvoorraadschuren met inkt, papier en machines wordt versoepeld en dat er gewoon een kantoor kan worden gehuurd. Het grote nadeel is dat de stroom van westerse giften (in Polen de ‘Groene Rivier’ genoemd) plaats maakt voor de communistische bureaucratie, het inefficiënte distributienetwerk van de staat, een gecompliceerde boekhouding en zware belastingen. Inflatie van de zloty en de onzekere economische situatie maken een legale onderneming riskanter dan een illegale. De Vereniging van de Vrije Wereld kreeg binnen drie maanden meer dan twaalfduizend leden, en Boguta maakte een geslaagde reis naar Amerika om fondsen te werven. Voor de eerste legale reeks boeken, waaronder The Origins of Totalitarianism van Hannah Arendt en Open Society and its Enemies van Karl Popper, heeft hij al ruim 200.000 gulden bijeen gebracht. Er is inmiddels een internationaal comité van uitgevers opgericht dat helpt om fondsen te werven en boeken te vinden waarvoor de auteurs voorlopig van royalties afzien. In het comité zitten onder anderen André Schiffrin van Pantheon Books, Robert Bernstein van Random House, Hans Magnus Enzensberger van Die Andere Bibliothek en Rob van Gennep van uitgeverij Van Gennep in Amsterdam. In het Nederlandse subcomité zitten naast Rob van Gennep ook Meulenhoff-directeur Laurens van Krevelen en Ambo-directeur Ivo Gay. Van Gennep en Van Krevelen hebben de volgende vorm van steun aangeboden: NOWA krijgt een voorschot (2.500 dollar) op een nog te leveren boek uit de nieuwe fondslijst, waarvan zij de rechten krijgen. Mocht NOWA geen boek uitgeven dat zij willen hebben, dan krijgen ze het geld terug. NOWA heeft nog niet op dit voorstel gereageerd. Een van de redenen waarom de uitgeverij zoveel geld nodig heeft, liet Boguta weten, is dat hij een plotselinge verandering van het politieke klimaat vreest - zoiets als in China is gebeurd. Hij wil zijn drukpersen en voorraden zodanig verbergen dat hij op ieder gewenst moment weer ondergronds kan gaan.

Theo Knippenberg gaat onverstoorbaar verder. Na mislukkingen met achtereenvolgens het Bulkboek (voortgezet door zijn ex-vrouw Patty Voorsmit), het KAOS-Budgetboek (waar hij op last van de rechter mee moest stoppen wegens ongeoorloofde imitatie van de Bulkboeken van zijn ex-vrouw), KAOS (mislukt om financiële redenen) en de Knippenbergs Krant (binnenkort voortgezet als Boekenkrant door de SDU en HP-uitgever Hans van Brussel), heeft hij alweer plannen voor een congres met Nobelprijswinnaars en kinderen - de formule waar de helft van zijn activiteiten op lijkt te draaien. De opbrengst van de gewraakte KAOS-budgetboeken ging naar de stichting The Future of All Our Children, (bestuurd door Nobelprijswinnaars met voorzitter Jan Tinbergen); KAOS dreef op essays en toespraken van Nobelprijswinnaars; eind vorig jaar publiceerde Theo Knippenberg het boek Voice of the Children met artikelen van kinderen en Nobelprijswinnaars; in juni is er weer een congres waar een soortgelijk boek uit zal voortkomen. Het is onduidelijk waarom Knippenberg met zijn laatste uitgave is gestopt. Sinds twee weken is hij volstrekt onbereikbaar, maar Hans van Brussel verklaart dat de Staatsuitgeverij (SDU) vond dat Knippenberg niet zoveel greep had op het blad: ‘Hij werkte in zijn eentje, liefst letterlijk vanuit zijn huiskamer, en dat was niet het model dat de SDU zocht. Bij ons is er minder risico.’

Speculaties over hernieuwde gesprekken tussen Elsevier en Wolters Kluwer, die de Amsterdamse effectenbeurs een week lang beheersten, zijn volstrekte onzin volgens betrouwbare bronnen in de directe nabijheid van de Wolters Kluwer-directie. De geruchten waren ontstaan doordat Kluwer-commissaris H. Langman, die twee jaar geleden een grote rol speelde bij het blokkeren van de overname door Elsevier, is opgestapt. Langman zou volgens genoemde bronnen bezwaar hebben tegen de mentaliteitsverandering bij Wolters Kluwer. Sinds de fusie tussen Kluwer en Wolters Samson, in 1987, overheerst de zuiver commerciële mentaliteit van Wolters Samson, die de uitgeverijen (Bert Bakker) en de boekhandels wilde opofferen om een hogere winst uit de investeringen te krijgen. De nieuwe directeur M. Ververs, voormalig topman bij Wolters Samson, is volgens betrouwbare bronnen van plan de veel hogere winst van Elsevier te evenaren, en zal daarvoor zowel onderdelen afstoten als winstgevende onderdelen kopen. Europa, en vooral Spanje, Engeland en Duitsland, zou de voorkeur hebben boven Amerika (waarop Elsevier zich oriënteert) omdat in deze landen nog relatief goedkoop kan worden gekocht.

Niet omdat er iets nieuws is, maar omdat er geen belangstelling is voor de ongekende mogelijkheden van de techniek, houdt het Letterkundig Museum in Den Haag op 16 februari een presentatie van de ‘online toegankelijke documentaire bestanden’, raadpleegbaar via de ‘host-organisatie’ PICA in Leiden. De bijeenkomst heet Cultuur onder de knop. Er zijn vier ‘bestanden’ te raadplegen: de Catalogus Epistularum Neerlandicarum, brievencollecties in een aantal grote Nederlandse bibliotheken, de Bibliografie van de Nederlandse Taal- en Literatuurwetenschap (BNTL), de Short Title catalogue, Netherlands met een lijst van in Nederland uitgegeven boeken en buiten Nederland en België gepubliceerde Nederlandstalige boeken, en TACO: een complex van bestanden, waaronder een overzicht van alle literaire knipsels uit binnen- en buitenlandse bladen. De gebruiker moet een modem laten installeren (kosten f 500), voor aansluiting op de computer van PICA, waar al deze bestanden zijn opgeslagen. Voor gebruik van BNTL moet 500 gulden royalties per jaar worden betaald, voor TACO 250 gulden. De andere bestanden zijn vrij van royalties, maar elke ‘zoekactie’ kost twee gulden, elk opgevraagd gegeven een kwartje. Alleen voor TACO moet een abonnement worden betaald: 440 gulden voor leden van de NBLC (Nederlands Bibliotheek en Lectuur Centrum), 550 voor niet-leden.

De Westduitse schrijver Walter Kempowski, auteur van de roman Hondsdagen (De Arbeiderspers 1989), is in de Duitse pers beschuldigd van plagiaat in zijn roman Aus großer Zeit uit 1978. Kempowski zou volgens het Duitse weekblad Stern delen van de roman hebben overgeschreven uit Rostocker Leben (1968) van Werner Tschirch. Bij elkaar gaat het om enkele pagina's, waaruit Stern een aantal voorbeelden heeft afgedrukt naast de oorspronkelijke tekst van Tschirch. Kempowski heeft nog niet op de beschuldiging gereageerd. Volgens De Arbeiderspers is Hondsdagen geen succes. Ze ziet daarom geen aanleiding oudere boeken van Kempowski uit te geven, maar wacht wel op een nieuw boek dat de schrijver in voorbereiding heeft.