Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

De pijn van een koninklijke pias
Een filmische fabel van Rose Tremain

Restoration door Rose Tremain Uitgever Hamish Hamilton, 371 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 42,90

Anthony Paul

In een tv-uitzending op de BBC, voorafgaand aan de uitreiking van de Booker-prijs 1989, bespraken twee zelfingenomen heren, één intelligente critica (Hermione Lee) en de bespottelijke Germaine Greer de genomineerde boeken. Volgens Greer kon de roman van Kazuo Ishiguro, die de prijs zou krijgen, niets zijn omdat hij over een butler ging, en als het boek van Sybille Bedford een roman was, dan gold dat ook voor haar (Greers) boek over haar vader, dat ze vervolgens driftig ging zitten aanprijzen, zonder erbij stil te staan dat haar boek misschien best eens als roman zou kunnen worden beschouwd zónder in aanmerking te komen voor de Booker-prijs. Greers succes berust op het feit dat ze als volwassene de vanzelfsprekende ijdelheid heeft weten te bewaren van een gezonde zesjarige. Ze heeft wel iets van mevrouw Thatcher, maar dan zonder dier charme.

Maar u ziet hoe besmettelijk dat tv-geneuzel over de literatuur is. Héél even blootgesteld aan het medium en ik verlaag me al tot de platvloersheid van een betoog over Germaine Greer in plaats van een recensie van Restoration. Als genomineerde voor de Booker-prijs werd ook het boek van Rose Tremain besproken, waarbij genoemde deskundigen, zelfs de verstandige Lee, elk de plank missloegen door het te zien als een historische roman die een niet erg geslaagde poging doet om een zeventiende-eeuwse stijl te imiteren. Op zijn Engels gezegd: dan beoordeel je een boek naar zijn omslag, en zelfs dat omslag doet toch eigenlijk al vermoeden dat het hier om een roman gaat die misschien wel over geschiedenis handelt, maar dan toch eerder in de geest van een speelse deconstructie dan van een archeologische reconstructie. Restoration richt zich net zo op historische nauwkeurigheid, op die Engelse specialiteit het ‘kostuumstuk’, als Peter Greenaways film The Draughtsman's Contract, die evenals deze roman met een kunstmatig, theatraal, metaforisch laat-zeventiende-eeuws decor een heel ander welomlijnd doel diende.

Rose Tremain

Losbandigheid

Niet-Engelse lezers zal het vermoedelijk minder storen dat Rose Tremain niet streeft naar een authentieke stijl (de specialist op dat terrein - en wat voor een - is Peter Ackroyd, schrijver van Hawksmoor en Chatterton) of strikt historische nauwkeurigheid. Hoe minder je zelfs weet van de Engelse geschiedenis, hoe meer oog je waarschijnlijk zult kunnen hebben voor datgene waar het boek echt over gaat. Het enige dat je hoeft te weten is dat de Restauratie - die van koning Karel Stuart II, na 1660 - algemeen wordt beschouwd als een tijd van alle mogelijke losbandigheid en onmatigheid. De koning zelf was een gevatte, geile, egoïstische, cynische opportunist die altijd vrij geliefd is geweest; de schandaleuze graaf van Rochester, zelf het klassieke Restauratie-type, schreef zijn grafschrift:

Here lies our sovereign lord the King,
Whose promise none relied on;
He never said a foolish thing,
Nor ever did a wise one.

Robert Merivel, de held van Rose Tremain, is bij uitstek een man van die bonte tijd: kinderlijk hebzuchtig, gespeend van elke waardigheid en verzot op de koning, die met de eigenzinnigheid en wispelturigheid van een tovenaar in een sprookje Merivel tegelijk verheft en kleineert. Eerst verandert hij hem van een sappelende chirurgijn in lijfarts van de koninklijke spaniels, daarna geeft hij hem een adellijke titel en een landhuis, in ruil voor een huwelijk met een van zijn ('s konings) maitresses. Merival raakt uit de koninklijke gunst, maar zet de eerste stap om zijn menselijke waardigheid en ziel te vinden als hij het enige doet dat de koning hem heeft verboden en ‘waar de koning mij niet toe in staat achtte’: hij wordt verliefd op zijn vrouw. Hij wordt verstoten uit het kortstondige paradijs van zijn landhuis en maakt de pijnlijke reis door het louterende vuur der smart naar zijn ware ik. Hij zoekt zijn toevlucht in een Quaker-gemeenschap die het summum is van gematigdheid, heilige armoede en begaanheid met het uitschot onder de mensen: men verzorgt er de gekken. Het vuur is zowel letterlijk als figuurlijk: Merivel is betrokken bij de twee opvallendste gebeurtenissen van de jaren zestig: de grote pestepidemie van 1665 en de grote brand in Londen van 1666 (die vaak - maar ten onrechte - wordt beschouwd als de reden dat de pest verdween).

De tegenstelling tussen hofluxe en puriteinse soberheid, de onmiskenbare symboliek van pest en vuur, doen in deze korte samenvatting de roman veel opgelegder klinken dan bij lezing het geval is. Deze fabel van een mensenreis door het leven is veel verder uitgewerkt en vloeit over van eten, drinken, meubilair, kleding en duidelijk zichtbare voorwerpen. Merivel zelf is een volkomen geloofwaardige belichaming van de absurditeit en de hogere verlangens van de condition humaine en van de persoonlijke ‘pijn van de individuele mens’. In zijn rol van koninklijke pias ‘hebben mijn verzotheid op roddel en plezier, mijn onverzadigbare lusten, mijn hang naar wanordelijke kleding en mijn vermogen om op elk gewenst moment een scheet te laten, mij tot een van de geliefdste mannen van Whitehall gemaakt’. Merivels onbeholpen pogingen om naar het hogere te reiken door middel van wetenschap, schilderkunst, muziek, zijn grappig en ook ontroerend, en met het relaas over zijn vriendschap met de ernstige Quaker Pearce trekt de roman diepere registers van emotie open. Rose Tremain heeft een subtiele ‘touch’: ze beweegt zich luchtig van komisch naar ontroerend, van het grof-fysieke naar dromen en idealen. Ze heeft een kracht die bij hedendaagse romanschrijvers ongebruikelijk is: ze houdt wel van de diersoort ‘mens’.

Een van de opvallendste eigenschappen van deze roman is de schitterende filmische visualiteit, de zorgvuldige compositie qua kleur: Merivel tooit zichzelf en zijn huis met parvenuachtige praal van paars, goud, purper; op zijn hoed prijken veren van een pracht dat het wel lijkt of hij een driemaster op zijn hoofd heeft. In het Quaker-gesticht overheersen zwart en grijs. Dan, na de sinistere brand, eindigt het boek gelukkig, met een witte vrede. Dat gelukkige eind, waarin de koning terugkeert in de gedaante van een soort goedaardige tovenaar - of God - is als fictioneel realisme niet erg overtuigend, maar noodzakelijk voor de serieus-komische fabel - en je bent blij Merivel eindelijk rust te zien vinden.

■