Melancholiek Russisch tempo
Het tweede boek volgens de Renko-formule
Polar Star door Martin Cruz Smith Uitgever Random House, 386 p. Importeur Van Ditmar, f 46,45 Nederlandse vertaling: Poolster Uitgever Luitingh-Sijthoff, 351 p., f 27,90
De Colombia connectie door Tom Clancy Uitgever A.W. Bruna, 486 p., f29,90
R. Ferdinandusse
In 1981 verscheen Gorky Park, een kleine mijlpaal in de lange geschiedenis van de speurdersroman. Het boek werd toegejuicht als ‘the thinking reader's thriller of the eighties’ en wàs ook bijzonder van opzet: een Russische politieman, Chief Investigator Arkady Renko, wordt belast met de oplossing van de moord op drie, slim maar gruwelijk, verminkte personen die onder de sneeuw in het Moskouse Gorky Park worden gevonden. Het is duidelijk een zaak voor de KGB, maar om in het begin onduidelijke redenen distantieert deze dienst zich van de zaak, al blijven ze zich er duidelijk mee bemoeien. Renko staat dus alleen: de macht dekt hem niet. Uiteindelijk ontdekt hij hoe het complot in elkaar zit, er volgt een kat en muisspel met de dader, een Amerikaanse bonthandelaar, en uiteindelijk volgt de shoot out. Renko wint, maar het is duidelijk dat Moskou hem dat niet zal vergeven.
Gorky Park mag dan voor de denkende lezer geschreven zijn: Renko plonst af en toe onder in geweld: hij wordt met een mes gestoken, verhoord in een psychiatrisch ziekenhuis, voor de trein gegooid, in de borst geschoten. Hij wordt wat dat betreft door de auteur behandeld als een held uit het pulpgenre. Dat is niet zo vreemd want Martin Smith (1942) had vóór Gorky Park al een hele carrière achter de rug. Na een tijd verslaggever voor Associated Press te zijn geweest schreef hij als Martin Smith snelle romannetjes, maakte onder het (collectieve) pseudoniem Nick Carter een aantal pulpige thrillers in de bekende serie, en was bovendien als Simon Quinn schepper van een uiterst curieuze figuur: Inquisitor Francis Xavier Killy, hit-man van het Vaticaan. In opdracht van de paus moordt hij, een man of vijf, zes per boek en biecht dat vervolgens keurig op. Cruz (de eigennaam van zijn Indiaanse moeder) Smith gebruikte de auteur voor het ‘betere boek’.
Aan Gorky Park werkte hij acht jaar. Het was, zei hij tegen de Guardian, altijd zijn droom geweest: ‘Een Russische roman in een Amerikaanse formule, met traditionele Russische scènes, met beelden van Mandelstam en andere schrijvers, en gebaseerd op de ervaringen die mijn (geëmigreerde) Russische vrienden me vertelden. Het maakte mij mogelijk te schrijven op een niveau dat ik nooit geprobeerd had.’
Dat niveau is prachtig: Gorky Park heeft het langzame, melancholieke tempo van de oude Russen, Renko moet banden afluisteren, bezoeken afleggen, er zijn prachtige anekdotes, alle karakters hebben een boeiende biografie meegekregen, schitterende doorkijkjes in de gelaagde, van strenge regels voorziene samenleving.
Cruz Smith schreef daarna nog Stallion Gate (bij ons: Los Alamos), een roman over de eerste Amerikaanse A-bom proeven: in mijn herinnering één vage vlek) en nu is er, acht jaar later, een vervolg op Gorky Park, althans een nieuw avontuur van Arkady Renko. Renko is uit de dienst gegooid, verbannen uit Moskou, gedegradeerd tot een paspoortloze tweederangs burger en via veel omzwervingen terechtgekomen op de Polar Star, een varende visfabriek in de Bering Zee. (Hij herinnert zich: ‘De eerste keer dat ik iets over de Bering Zee hoorde was ik acht. We hadden thuis een encyclopedie. Op een dag kregen we met de post een nieuwe pagina toegestuurd. Er waren instructies bij hoe je Beria uit het boek moest knippen en de nieuwe, belangrijke informatie over de Bering Zee inplakken. Beria was toen natuurlijk doodgeschoten en niet langer Held van de Sowjetunie.’) Arkady werkt aan de ‘slime line’, waar de vis wordt schoongemaakt voor hij wordt ingevroren. De vis wordt gevangen door Amerikaanse trawlers en bij de Polar Star afgeleverd, het is een Amerikaans-Russische onderneming, er zijn voortdurend een paar Amerikanen op het schip. Daarin lijkt de plot op die van Gorky Park. Dat boek begint met de verrassende vondst van lijken onder de sneeuw, in de eerste bladzijden van Polar Star snijdt een voorman een net open en met de honderden vissen glijdt ook een jonge vrouw mee. ‘Ze rolde met een traag gebaar aan dek, tegen een berg tong aan. Haar armen waren naar één kant uitgestrekt, een blote voet raakte verward tussen de krabben.’ Renko wordt uit de ingewanden van het schip omhooggehaald en krijgt van de kapitein opdracht te onderzoeken hoe de jonge vrouw, die ook op het schip werkte, in zee terechtkwam. De op het schip gestationeerde KGB-agenten houden hem daarbij weer in de gaten. Renko
wordt verschillende malen aangevallen, zelfs een keer in een koelcel van min veertig graden opgesloten. De oplossing, net als in Gorky Park smokkel, vindt Renko pas nadat de hele bemanning, als krankzinnigen video's en stereo's kopend, op Amerikaans grondgebied is geweest, in Dutch Harbor, op de Aleoeten, ook alweer parallel aan het eerste boek. Het lijkt alsof Cruz Smith, die vroeger in die vele pulpboekjes een formuleschrijver was, daar niet buiten kan: dit is het tweede boek volgens de Renko-formule.
Martin Cruz Smith
Wat het boek moet dragen is die Russische sfeer, om de auteur te citeren ‘het niveau’. Opnieuw mooie verhalen, sterke karakters elk met een eigen, goed gecomponeerde biografie, maar die levens speelden zich af in Moskou en Wladiwostok, dus het schip, een goede eenheid van plaats, wordt vaak verlaten. De compacte hevigheid van de eerste 200 bladzijden Gorky Park ontbreekt en daardoor is de intrige te mager en het tempo té Russisch. Maar het idee en het scheepsleven zijn mooi, en persoonlijk hou ik wel van al die bijverhalen en (duidelijk door Russische vrienden geïnspireerde) toelichtingen.
Auteursrechtelijk beschermd