Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 9]

De wanhoop van een snobistische plattelandsreactionair
Pijnlijk mislukte biografie van Evelyn Waugh

The brideshead generation Evelyn Waugh and his Friends door Humphrey Carpenter Uitgever Weidenfeld & Nicolson, 523 p. Importeur Consul Books, f 72,35

Bas Heijne

De ervaring leert dat wie van de boeken van Evelyn Waugh wil genieten, het beste uit de buurt van de man achter het werk kan blijven. De biografen die zich tot nu toe aan een levensbeschrijving van de auteur van komische meesterwerken als Scoop, A Handful of Dust en Vile Bodies waagden, hebben stuk voor stuk iets van hun bewondering moeten inleveren. Waughs eerste biograaf, Christopher Sykes, was een vriend van hem en iemand die geneigd was hem te verdedigen waar hij maar kon; maar ook hij moest hier en daar zijn weerzin opbiechten jegens het infame gedrag van zijn vriend, die hij tijdens de oorlogsjaren in het leger van té dichtbij meemaakte. Martin Stannard, die enkele jaren geleden het rammelende eerste deel publiceerde van wat een tweedelige biografie moest worden, heeft al ruim drie jaar niets meer van zich laten horen; het zou heel goed kunnen dat Waughs latere jaren, jaren van fysieke aftakeling, van teleurstelling en isolement en onvervalste paranoia, hem te veel zijn geworden. Ook de laatste in de korte rij, Humphrey Carpenter, die zijn studie The Brideshead Generation noemt, maar zich voornamelijk op de desastreuze Werdegang van Waugh concentreert, heeft tijdens de laatste tweehonderd bladzijden van zijn boek merkbaar genoeg van zijn onderwerp.

Erg moeilijk te verklaren is dat niet. Waughs biografen zullen zich aanvankelijk aangetrokken gevoeld hebben tot de dankbare opdracht de mens te ontdekken achter de potsierlijke façade van de snobistische plattelandsreactionair die hij tijdens zijn leven tussen hemzelf en de rest van de wereld had opgetrokken. Het beeld van de wanstaltig dikke schertsfiguur, met zijn sigaar, zijn gigantische oortrompet, zijn absurde ruitjeskostuums en zijn voorspelbare botheid moest in overeenstemming gebracht worden met Waughs reputatie als de grootste schrijver van zijn generatie. In zijn door en door autobiografische roman The Ordeal of Gilbert Pinfold, uit 1957, noemt Waugh de levensstijl van zijn alter ego Pinfold immers zelf een ‘charade’, opgevoerd om de moderne wereld buiten de deur te houden.

Maar wie achter die façade een en al warme menselijkheid vermoedde, had gewaarschuwd kunnen zijn door datzelfde boek. Achter het ongevaarlijke, karikaturale uiterlijk van Gilbert Pinfold laat zijn auteur slechts negatieve emoties schuilgaan, die zo sterk zijn dat er eigenlijk niet mee te leven valt: claustrofobische angsten, zelfhaat, achtervolgingswaanzin, intense verveling en een diep geworteld, maar nooit vervuld verlangen om liefgehad te worden. Het personage Pinfold is een projectie van Waughs hevigste en diepste gevoelens; vergeleken bij die roman is Waughs echte autobiografie, A Little Learning (1964), uiterst slappe kost. Tot dan toe waren Waughs antihelden altijd het slachtoffer van een ongevoelige buitenwereld geweest, maar Gilbert Pinfold is het slachtoffer van zijn eigen isolement:

‘His strongest tastes were negative. He abhorred plastics, Picasso, sunbathing, and jazz - everything in fact that had happened in his own lifetime. (...) There was a phrase in the Thirties: “It is later than you think,” which was designed to cause uneasiness. It was never later than Mr Pinfold thought.’ Zo'n man vormt geen plezierig onderwerp, niet voor zichzelf, en niet voor een biograaf. Waugh bleef zich ook na de publikatie van The Ordeal of Gilbert Pinfold vastklampen aan zijn publieke persona van katholiek misantroop, een pose die hij volhield tot aan zijn dood in 1966. En de biograaf Humphrey Carpenter hoor je aan het eind van zijn boek als het ware een zucht van opluchting slaken, alsof hij zojuist een lang en gruwelijk bezoek aan een oom in een gesticht achter de rug heeft.

Evelyn Waugh (met hoorn) in 1957, bij de presentatie van zijn roman ‘The Ordeal of Gilbert Pinfold’
Waugh in 1947

Waugh als student in Oxford

Vreemde hybride

Zijn boek over ‘Evelyn Waugh en zijn vrienden’ had hij beter ongeschreven kunnen laten. Het geheel is een pijnlijke mislukking, pijnlijk omdat Carpenter met zijn biografieën van W.H. Auden en Ezra Pound bewezen heeft in staat te zijn tot beter, veel beter. Al uit de verontschuldigende toon van de ‘Author's Note’ die hij aan zijn studie vooraf laat gaan, valt op te maken dat hij zelf niet precies weet waarom hij zich zo lang met het onderwerp heeft beziggehouden: ‘Al met al hoop ik dat het boek gelezen zal worden als een klein stukje cultuurgeschiedenis, een verslag van een bepaalde stroming in de Engelse samenleving en de literatuur tijdens deze eeuw.’

Erg overtuigend klinkt dat niet. Zijn goede bedoelingen weet hij dan ook niet waar te maken. Carpenter heeft alle literatuur gelezen over de Oxford-generatie (wat een betere benaming was geweest voor deze groep mannen; Waughs Brideshead Revisited speelt weliswaar grotendeels in de jaren twintig, maar werd geschreven tijdens de oorlog), maar hij heeft er weinig aan toe te voegen. Hij schrijft goed en onderhoudend, en voor wie de anekdotes en verhalen over Waugh, Graham Greene, Harold Acton, Anthony Powell, John Betjeman, Henry Green cum suis niet kent, leest het vlot weg. Het belangrijkste punt van kritiek geldt echter de opzet van het boek: nergens weet de biograaf het aannemelijk te maken dat het werkelijk om een groep ging waarin Waugh centraal stond. Integendeel, als uit deze vreemde hybride iets duidelijk wordt, is het dat Waugh altijd een buitenbeentje is geweest, van nature een rara avis, waar hij zich ook bevond.

Gaandeweg moet Carpenter dat zelf hebben ingezien, want in de tweede helft van The Brideshead Generation zijn Waughs generatiegenoten geheel en al uit het zicht verdwenen. Het boek begint als een groepsbiografie met veel anekdotische ditjes en datjes over Oxford in de jaren twintig, maar al snel concentreert alle aandacht zich op de eenzame figuur van Waugh. Dat komt niet omdat Waugh tijdens zijn leven de gangmaker geweest zou zijn in een groepje oud-Oxford-studenten met artistieke aanvechtingen (de estheet Harold Acton was dat veel meer), maar omdat hij achteraf gezien de belangrijkste schrijver is gebleken. Veel interessanter dan deze biografische potpourri, waarin de onmogelijkste verbanden worden gelegd om het werk coherentie te verschaffen, zou dan ook een studie geweest zijn over de verschillen tussen Waugh en zijn generatiegenoten.

In een essay over Wyndham Lewis, een andere schrijver van Rechts uit de jaren dertig, heeft Frans Kellendonk geschreven: ‘Wanneer een satiricus niet de spot drijft met modieuze en voorbijgaande verschijnselen, maar dieper snijdt, dan snijdt hij zich uiteindelijk in zijn eigen vlees.’ (De veren van de zwaan, 1987.) Dat is precies wat Evelyn Waugh deed; het duidelijkst natuurlijk in The Ordeal of Gilbert Pinfold, maar ook in andere, minder ‘persoonlijke’ romans.

Waugh is de satiricus pur sang. In zijn beste werk, hoe komisch ook, is er altijd een moment dat het lachen je vergaat; dat is het moment waarop je een glimp opvangt van het claustrofobisch universum van Mr. Pinfold. Het is juist die spanning, het onheilspellende gevoel dat de hoonlach om de dolgedraaide kermis der ijdelheden ieder moment kan omslaan in een aanval van schrille hysterie, waardoor het werk van Waugh zich onderscheidt van de beste schrijvers onder zijn generatiegenoten, met uitzondering misschien van Henry Green. Het ontbreken van een werkelijk existentieel ongenoegen in het werk van Powell en Betjeman geven het iets zelfgenoegzaams, wat op den duur onverdraaglijk wordt. Zelfs in het merendeel van de romans van Graham Green blijven de dilemma's en de twijfels toch vooral van papier; de auteur lijkt meestal zelf weinig last te hebben van de wanhoop waaronder zijn personages gebukt gaan.

Net als Greene zocht ook Waugh zijn toevlucht in het katholicisme, maar hoewel het hem houvast bood, bracht het hem geen verlossing. Brideshead Revisited, zijn meest katholieke roman, is een liedje van verlangen. Wanneer critici Waugh vroegen hoe hij katholiek kon zijn en tegelijk zo'n slecht mens, antwoordde hij dat hij zonder zijn geloof een nog veel slechter mens geweest zou zijn. Dat was, zoals alles wat Waugh zei, ironisch en tegelijk de waarheid.

Vaderbinding

Voor dat alles heeft Carpenter geen oog. Of liever gezegd, hij ziet het wel, maar lijkt het te beschouwen als een puur negatief element in Waughs werk. Hij zegt het niet met zoveel woorden, maar het enige boek van Waugh waar hij werkelijk bewondering voor lijkt te hebben is Vile Bodies uit 1930. Bij alle andere boeken vestigt hij, veelal door citaten uit slechte kritieken, de aandacht op de wreedheid en de harteloosheid. Niemand kan ontkennen dat die elementen aanwezig zijn, en misschien hebben ze ook verhinderd dat Waugh een werkelijk gróót schrijver werd, maar als projectie van de sluimerende wanhoop van de schrijver geven ze zijn boeken nu juist hun kracht. Negeert Carpenter dit soort belangrijke inzichten, op onbeduidende zaken staart hij zich blind. De biograaf lijkt bijvoorbeeld zelf nog meer geobsedeerd door Waughs vaderbinding, of het gebrek daaraan, dan Waugh zelf. Overal in de boeken, onder ieder bed, in elke kast, achter ieder gordijn, ziet Carpenter de vader van Waugh. Wat dat nu precies bewijst, laat de biograaf na te zeggen, maar hij suggereert voortdurend dat het heel slecht is van Waugh om zulke heftige gevoelens ten opzichte van zijn vader te koesteren en ze dan ook nog eens zo geniepig te verstoppen in zijn romans.

Ook de koele verhouding met zijn oudere broer Alec, die ook schrijver was, wordt gebruikt om een negatief licht op het karakter van Waugh te werpen. Carpenter ziet de dood van het personage Apthorpe in de Sword of Honour-trilogie, het laatste werk van Waugh, als een symbolische moord op die broer. Dat is leuk om te weten, maar kwalijk wordt het wanneer de biograaf dat als een smet op de roman lijkt te beschouwen. Sinds wanneer getuigt het van literair onvermogen om je familie op papier uit te moorden?

Alle latere boeken van Waugh passeren overigens stuk voor stuk uiterst gehaast de revue; de biograaf moest waarschijnlijk een deadline halen. The Loved One (1950), een klein, cynisch juweel over de dood in de moderne westerse cultuur, wordt en passant afgedaan als een mislukte satire op de Amerikaanse maatschappij door een belegen Engelsman. En hoewel Carpenter voortdurend citeert uit Pinfold om Waughs paranoia te illustreren, laat hij na te wijzen op de moed en het zelfinzicht die de schrijver gehad moet hebben om zijn eigen waanzin op zo'n nietsontziende manier op papier te zetten. Dat laatste is onvergeeflijk en het kost Carpenter zijn laatste beetje krediet. Wanneer een biograaf verzuimt het werk van een schrijver recht te doen, wanneer hij voortdurend het slechtste, maar niet het beste in het karakter van zijn onderwerp wil zien, en wanneer hij afziet van de belangrijkste biografische deugd, namelijk het vermogen zich in te leven in een ander mens, is hij niet langer een biograaf, maar een ouwehoer.

■