Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 8]

Het bezit van duizend verleidelijke lusthoven
Een even praktische als prachtige ‘Tuinengids van Nederland’

De tuinengids van Nederland Bezoekersgids en vademecum voor tuinen en tuinarchitectuur in Nederland door Carla S. Oldenburger-Ebbers Uitgever De Hef, Rotterdam, 304 p., f 69,50

Peter van Zonneveld

Het was een vroege herfstdag, 's avonds om zes uur. In Frankrijk mag men dat tijdstip aanduiden als entre l'apéritif et l'adultère, in Nederland is het, vooral wanneer de zomertijd nog heerst, het ideale uur voor de vrije natuur. Ik wandelde in het park van De Wildenborch bij Lochem. De zon stond heel laag, en achter de loofbomen begon het weiland. Ik dacht aan de dichter Staring, die dit landgoed in de negentiende eeuw in een lusthof heeft herschapen. Het was doodstil. Opeens kwam uit het struikgewas een groot hert te voorschijn. Het keek mij aan, nam een enorme sprong en verdween in de weilanden achter het buiten.

Zulke herinneringen komen bij je op wanneer je in De tuinengids van Nederland bladert. Het is een kleurrijke verzameling van meer dan duizend beplante plekken: van stille kloostertuinen tot barokke lusthoven, van huiselijke heemtuinen tot melancholieke begraafplaatsen, dierentuinen, botanische tuinen, kruidentuinen, pastorietuinen, stadsparken, pineta, arboreta en rustieke buitenplaatsen.

De nadruk ligt bij dit boek meer op de cultuurhistorische betekenis van de tuin dan op strikt plantkundige wetenswaardigheden, en dat maakt het, wat ons land betreft, uniek. Het is een aangename verrassing om vast te stellen hoeveel Nederland in dit opzicht te bieden heeft, hoeveel volstrekt onbekende tuinen de moeite van een bezoek waard lijken te zijn. Dat maakt deze Tuinengids, die niet alleen cultuurhistorische, maar vooral ook praktische informatie bevat, tot een inspirerend boek.

Er is een inleidend hoofdstuk over de Nederlandse tuinarchitectuur van de middeleeuwen tot heden, dat een overzichtelijk kader schept voor de afzonderlijke beschrijvingen, omdat in één tuin vaak elementen uit verschillende eeuwen verenigd zijn. Echte middeleeuwse tuinen worden in Nederland niet meer aangetroffen, maar er zijn wel reconstructies, of tuinen als die binnen de kloostergangen in Utrecht, waar de atmosfeer van zes eeuwen geleden bewaard lijkt te zijn gebleven (ik zeg lijkt omdat de indeling in bedden en beplanting met kruiden aldaar volgens deze gids beter vervangen kunnen worden door een grasmat met padenkruis, die beter past bij eenvoud, rust en devotie).

Kasteel Weldam, Goor. Luchtfoto uit 1940

Na 1500 beginnen de kasteel- en kloostertuinen een meer open karakter te krijgen. Ze bestaan uit complexen van vierkanten en rechthoeken met een vaak mathematisch karakter, en dienen tot nut, verpozing en sier. In mei volgend jaar zal in Leiden de reconstructie van de Hortus van vier eeuwen geleden voltooid zijn, de Clusiushof, voorzien van alle oorspronkelijke plantensoorten en getooid met het tuinmeubilair dat van oude gravures bekend is.

Jacques P. Thijsse in Thijsse's Hof, Bloemendaal, 25 juli 1940

Gebogen lanen

Rond 1600 doet de Hollands-classicistische tuin zijn intrede, die in de tijd van Frederik Hendrik vorstelijke allures aannam. Zijn tuin te Honselersdijk moet van bijzondere betekenis zijn geweest. Uit die periode dateert ook Sorgvliet van Jacob Cats, waar Hans Willem Bentinck, de vermaarde boezemvriend van stadhouder Willem III, de eerste grote collectie exotische planten bijeenbracht.

Met de gevluchte hugenoten kwam aan het eind van de zeventiende eeuw ook de Fransclassicistische tuin ons land binnen, in de persoon van Daniel Marot. Hij zou onder meer zijn stempel drukken op de tuinen van het Loo, die een paar jaar geleden in hun oorspronkelijke staat zijn teruggebracht. De grandeur van dit type tuinen maakte in de achttiende eeuw plaats voor de kleinschaligheid en beslotenheid van de vroege landschapsstijl, die nu nog op veel buitenplaatsen te bewonderen valt.

De late landschapsstijl van de negentiende eeuw heeft weer een meer open karakter, met gebogen lanen en vergezichten. Dat is goed te zien op het landgoed De Horsten bij Wassenaar, aan de voet van de Seringenberg, dat thans door de koninklijke familie te koop wordt aangeboden. Ook begraafplaatsen en wandelparken als het Vondelpark (1864) zijn volgens deze principes ingericht. In onze eeuw komen dan de volksparken tot ontwikkeling, terwijl op de buitens modern ingerichte bloemen- en rozentuinen worden aangelegd en de eerste heemtuinen verschijnen. Nog recenter zijn de ideeën van Le Roy, de Karel Appel van de tuinarchitectuur, die de planten zelf het werk laat doen.

Dit algemene overzicht wordt gevolgd door een lijst met tuinarchitectuur, waarbij ook hun grootste wapenfeiten vermeld staan. De belangrijkste krijgen een korte biografische schets, zoals de drie generaties Zocher, die de hele vorige eeuw gedomineerd hebben. Een verklarende lijst van gebruikte termen en begrippen is nuttig, maar bevat veel dat nogal voor de hand ligt. Was het u onbekend dat een heg een ‘afscheiding van regelmatig gesnoeide bomen en struiken’ is? Maar dat een schellenhuisje een ‘tuinhuis in Chinese stijl met bellen ter versiering’ is, wist ik niet.

De tuinen zelf worden behandeld per provincie, en daarbinnen alfabetisch. Van elke tuin vind je praktische gegevens als ligging, oppervlakte en openingstijden. Ongeveer een kwart krijgt wat meer aandacht: een informatieve karakteristiek, waarin de geschiedenis en de betekenis uiteen wordt gezet. Het geheel is geillustreerd met plaatjes in postzegelformaat tot pagina's in kleur, met oude gravures en plattegronden.

In het struweel

Het boek leent zich uitstekend voor een reis door de provincies vanuit de leunstoel. Je komt oude bekenden tegen, maar ook tuinen waarvan je het bestaan niet vermoedde. Van De Nienoord bij Leek, het rijtuigmuseum, herinner ik mij de schelpengrot, maar die negentiende-eeuwse achthoekige duiventoren zou ik graag nog eens willen zien. Het is aangenaam wandelen in het Oranjewoud bij Heerenveen, waar ik eens op een regenachtige morgen in het prieel van de overtuin heb gezeten. Van de dertig Drentse tuinen ken ik er maar weinig; die adders, waarvoor gewaarschuwd wordt bij De Klencke te Oosterhesselen, zijn me ontgaan.

Tuin Kasteel, Nieuw-Loosdrecht

Overijssel kan zich op meer dan honderd tuinen beroepen. De luchtfoto van kasteel Weldam bij Goor laat de best bewaarde historische tuinen van Nederland zien. Van alle provincies spant Gelderland de kroon met maar liefst 194 lusthoven. Dit najaar wandelde ik langs de oude havezate De Ulenpas bij Hoog-Keppel; de Harderwijkse hoogleraar David de Gorter stelde in 1783 een lijst op van aldaar aanwezige planten onder de schilderachtige titel Catalogus Plantarum Horti Ulenpassiani. De rozenboog van het Utrechtse kasteel De Haar siert de omslag van deze gids.

Toen J.P. Thijsse zestig werd, in 1925, kreeg hij Thijsse's Hof in Bloemendaal aangeboden, de oudste heemtuin van ons land. De flora van Zuid-Kennemerland viert er hoogtij. En wie in de dreven van De Nijenburg bij Heiloo wandelt, ziet in gedachten Nicolaas Beets, gearmd met zijn adellijke verloofde, ronddwalen door het struweel. In Zuid-Holland werden kort geleden de tuinen van Hofwijck, het buiten van Constantijn Huygens, gereconstrueerd, al is van de vroegere omvang nog maar een fractie over. Van de Zeeuwse tuinen heb ik te weinig gezien, merk ik nu; ze liggen bijna allemaal op Walcheren.

Brabant beschikt over het landgoed met de prachtige, tot de verbeelding sprekende naam Wouwse Plantage. Aan de Maas in het Limburgse Elsloo ligt tegen de helling bij het kasteel een kleine, maar goed verzorgde botanische tuin en een park dat zeer de moeite waard is vanwege het sterk geaccidenteerde, onnederlandse karakter.

De tuinengids van Nederland geeft een goed en vaak verrassend beeld van de rijkdom die Nederland aan tuinen en tuinarchitectuur bezit. Meer dan duizend lusthoven bijeen: geen enkele liefhebber van het plantenrijk mag zich hem laten ontgaan.

■