Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 11]

Schrijven in een land zonder geschiedenis
Literatuur uit Canada

Verhalen uit Canada Gekozen door Charles Forceville, August Fry en Leo Gillet Diverse vertalers Uitgever Van Gennep, 326 p., f 44,50
Op weg naar stilte Het leven van Charles ‘Buddy’ Bolden door Michael Ondaatje Vertaling Paul de Bruin en Peter Bergsma Uitgever Bert Bakker, 158 p., f 34,90
Een winter in het leven van Emmanuel door Marie-Claire Blais Vertaling Clasine Heering Uitgever Van Gennep, 122 p., f 27,50

Hans Schoots

Nog niet zo lang geleden betwijfelde men zelfs in Canada of er wel zoiets bestond als een Canadese literatuur. Wanneer je nu de bundel Verhalen uit Canada leest, waarin eenentwintig van de belangrijkste Canadese auteurs zijn bijeengebracht, valt juist de eigenheid van hun werk op en lijkt deze literatuur een opmerkelijk sterke eenheid te vormen. Veel van de verhalen gaan over kleine mensen in de woeste uitgestrektheid van een land zonder geschiedenis. Ze kunnen zich eigenlijk alleen in Canada afspelen. Canadese auteurs lijken zich bij voorkeur bezig te houden met de tragiek van het leven zoals die in kleine alledaagse dingen tot uitdrukking komt, zoals in het eerste verhaal. ‘Een pet voor Steve’ van Morley Callaghan, de aartsvader van het Canadese korte verhaal, waarin de auteur blijk geeft van een diep inzicht in de psychologie van een vader-zoon relatie. Of in Gabrielle Roy's ‘De satellieten’, waarin de eerste confrontatie van een eskimovrouw met de westerse wereld wordt beschreven. De vorm van de verhalen is in al hun verscheidenheid veelal conventioneel en de meeste auteurs staan met beide benen in de narratieve traditie, al zijn er ook enkelen, zoals Timothey Findley, die zeker in hun romans veel verder gaan met vormexperimenten. Intellectualisme lijkt hen vreemd te zijn. Naar een roman die zich bezighoudt met een of ander algemeen filosofisch thema, zoals we die in Nederland kennen van Mulisch of Hermans, kan men in Canada lang zoeken.

Michael Ondaatje

Buitenbeentje

Opvallende afwezige in Verhalen uit Canada is Michael Ondaatje en de reden daarvoor is eenvoudig: hij schrijft geen korte verhalen. Toch zou zijn ontbreken ook anders beargumenteerd kunnen worden. In het gezelschap van collega's als Margaret Atwood, Matt Cohen, Alice Munro en Guy Vanderhaeghe is hij een buitenbeentje. Zijn werk is niet verhalend en in zijn thematiek weinig aan Canada verbonden, zoals moge blijken uit het recentelijk vertaalde Coming Through Slaughter, dat in het Nederlands de titel Op weg naar stilte heeft gekregen. Dit boek is niet zozeer een roman of een verhaal, maar een montage van flarden herinnering en fantasie, kranteknipsels en gedachtenstromen over het leven van iemand over wie vrijwel niets bekend is: Charles ‘Buddy’ Bolden, een van de grondleggers van de jazz. ‘Zijn muziek was rauw en grof, rechtstreeks, in een half uur verouderd en ging over lijken in de rivier, messen, liefdespijn, grote bekken.’

Marie-Claire Blais

Ondaatje heeft waarschijnlijk een grote verwantschap met Bolden gevoeld, want ook hij schrijft rauw en rechtstreeks over Boldens leven aan de zelfkant, in de stofstraten van New Orleans. Buddy Bolden werd gek in 1907 terwijl hij in een parade op zijn cornet blies en daarna verdween hij voor vierentwintig jaar in een inrichting waar hij geen mond meer opendeed. ‘Nora streelt mijn arm, ik zeg haar niet dat ik haar vingers niet voel. Haar woede of haar medelijden. Om ons heen komt de regen als allemaal kleine raampjes omlaag.’ Ondaatje schrijft in een hoge concentratie en met een enorme compactheid. Na een ontlading van tomeloze energie laat hij de lezer aan het einde happend naar adem achter.

De op een reeks filmfragmenten lijkende reconstructie van historische gebeurtenissen is een methode die Ondaatje ook toepaste in het nog meer poëtische De verzamelde werken van Billy the Kid en in In de familie. Steeds krijgt de lezer een aannemelijk beeld van het verleden voor ogen gevoerd, maar zonder dat hem ook maar een moment het gevoel verlaat dat alles misschien ook heel anders is geweest.

Katholieke regio

De roman Een winter in het leven van Emmanuel van Marie-Claire Blais behoort tot een aparte categorie in de Canadese literatuur, de Franstalige uit Quebec. Tot voor kort was Quebec een orthodox katholieke regio waar de kerk een enorme invloed op het dagelijks leven uitoefende. Het anticlericalisme werd een belangrijk thema in Quebecs naoorlogse literatuur. De roman van Blais, die verscheen in 1966, is hiervan een sterk voorbeeld. De geschiedenis speelt zich af in een boerenfamilie die een voortdurende strijd moet leveren tegen de armoede en tegen de elementen. Aanvankelijk lijkt het een gewone sociaal-realistische roman te worden zodat de lezer zich alvast instelt op veel harde waarheden en de daar nog wel eens bij behorende zeurderigheid. Maar al gauw blijkt dat de auteur aan alles een bijzondere draai geeft. Op laconieke toon beschrijft Blais de warboel in het gezin met zestien kinderen. Magere Jan speelt de hoofdrol, een dichterlijke jongen met een koortsachtige fantasie die ten dode is opgeschreven omdat hij tbc heeft. De hartstochten laaien hoog op maar worden gevolgd door schuldgevoelens. De boerenjongens masturberen er samen in hun grote bedden lustig op los en daarna gaan ze biechten. Een van de zusjes stijgt bijna op van vroomheid en gaat in het klooster, maar ook zij valt ten prooi aan lustgevoelens en uiteindelijk aanvaardt ze een betrekking in een bordeel om meneren uit de stad ter wille te zijn. Magere Jan gaat naar een seminarie waar hij kennismaakt met de verwrongen seksualiteit van broeders en pupillen: 's nachts meent hij de duivel in zijn zwarte rok door het raam te zien komen, maar het is broeder Theodulus, die bij hem in bed kruipt. Voor de winter om is sterft Magere Jan en grootmoeder Antoinette en zijn broertje Nummer Zeven zijn nog net op tijd voor de begrafenis op een kale heuvel bij het seminarie. Na zijn dood koestert grootmoeder de vele schriften die Jan heeft volgeschreven met zijn dromen en fantasieën. Vader ziet er slechts nut in voor het aanmaken van de kachel.

Blais schildert dit alles in een wankel evenwicht van ernst en humor en het resultaat is een roman met een veel grotere zeggingskracht dan een gewone sociaal-realistische roman tegenwoordig nog zou kunnen hebben.

■