Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 5]

Stap in het onzekere
Het derde deel van Pierre H. Dubois' Memoranda

Een soort van geluk door Pierre H. Dubois Uitgever Nijgh & Van Ditmar, 344 p., f 49,50

Jacques Kruithof

Toen Jan Greshoff in Zuid-Afrika op sterven lag, in maart 1971, schreef Pierre H. Dubois aan Aty Greshoff: ‘Het laat bij mij enerzijds dan een diep verdriet na, anderzijds een soort van geluk dat onze relatie is geweest wat zij was, voor mij iets heel bijzonders, onvervangbaars.’ Het citaat is als titel van Dubois' herinneringen aan een leven met de literatuur een soort van slotsom, het dient tevens als hommage aan de oudere vriend die op meer dan een moment van beslissende invloed was.

Met Een soort van geluk heeft Dubois zijn indrukwekkende driedelige serie Memoranda afgesloten. De eerste delen (besproken in de Boekenbijlage van 9 mei 1987, respectievelijk 16 juli 1988) behandelden Dubois' jeugd en aarzelende intrede in de literatuur en de, ook nog vooral voorbereidende, jaren veertig, toen hij in de journalistiek en de uitgeverij werkzaam was. Dit omvangrijke boekdeel gaat over de periode 1952-1980, van Dubois' aanstelling bij de toenmalige kwaliteitskrant Het Vaderland tot aan zijn vervroegde pensionering: de ondergang van het blad is dan al onvermijdelijk.

De auteur, vijfendertig jaar oud bij zijn benoeming, is bezig ‘officieel te worden’, om met Menno ter Braak te spreken; zijn eerste bekroning volgt nog datzelfde jaar. Hij is volop actief als schrijver van romans, poëzie, essays, levert daarnaast grote aantallen recensies van literatuur en toneel, reportages en ander journalistiek werk, zit in redacties en commissies (onder meer voor de uitgave van Couperus' verzameld werk), correspondeert en gaat meer of minder vriendschappelijk om met velen uit het literaire en artistieke leven, vooral in zijn nieuwe woonplaats Den Haag.

Dat levert, als in de vorige Memoranda, boeiende portretten op: van de weerbarstige uitgever-schrijver Geert van Oorschot, van Georges Simenon, wiens vertaler Dubois ook nog eens was, en die hij onder wel zeer merkwaardige omstandigheden in de intimiteit van diens familie heeft meegemaakt, opnieuw uiteraard van Greshoff, die wat in de vergetelheid is geraakt en misschien ook geen groot schrijver was, maar wel blijkbaar een scherpzinnig en aimabel mens, en menig ander. Albert Vogel jr., voordrachtskunstenaar en biograaf van Couperus, was volgens Dubois ‘in de ogen van sommigen een kwast en een aansteller’, en eerlijk gezegd vond ik dat ook, hoewel ik hem slechts oppervlakkig kende. Maar door de manier waarop Dubois over hem, en in het algemeen over mensen, vertelt, neem ik grif aan dat ik mij vergist heb.

Pierre H. Dubois

Uit het vele werk dat Dubois, veelal bijgestaan door zijn vrouw Simone, in deze jaren verzet heeft, komen ook interessante portretten van historische figuren voort: Leonardo da Vinci, Belle van Zuylen, schrijfster in de achttiende eeuw die de beide Dubois zo lief is, Allard Pierson, van wie inderdaad het ‘stof der geschiedenis’ wel eens af geblazen mag worden, Marcellus Emants, over wie Dubois een biografie schreef, en zeker ook diens dochter Eva.

Dubois is niet alleen een bekwaam schilder van literaire portretten, hij heeft ook (in alle delen van de Memoranda) fraaie stadsgezichten op zijn repertoire (Parijs, Brussel, het hem dierbare Venetië), en hij is een voortreffelijk landschapsschilder die het voorrecht heeft gehad zijn Franse en Italiaanse onderwerpen te aanschouwen in een tijd dat verkeer en toerisme die nog amper hadden aangetast - ‘al is natuurlijk alles relatief en zou een negentiende-eeuwer moedeloos zijn thuisgebleven’, voegt hij daar op een hem kenmerkende wijze aan toe.

In het eerste deel, Hermetisch en besterd, zag de lezer Duboisnog in jeugdige ongewisheid verkeren, weliswaar vastbesloten een eigen lijn te volgen maar daar meer intuïtief dan reflecterend zeker van; dientengevolge zocht hij in oudere schrijvers als Greshoff en Du Perron in zekere zin zijn leraren. Eenmaal in de literaire wereld beland, in het tweede deel Retour Amsterdam-Brussel, zoekt hij geleidelijk zelfstandiger zijn weg, en als vanzelf neemt de reflectie toe, en begint hij meer en meer te lijken op de auteur die men uit zijn werk sinds de essaybundel Een houding in de tijd van 1950 heeft leren kennen.

Zelfexpressie

Een soort van geluk is in hoge mate een nieuwe, en ongetwijfeld voorlopige, synthese van de problematiek die Dubois aldoor behandeld heeft, in alle genres die hij beoefent, tot in zijn journalistieke werk toe. Het gaat bij hem telkens om een geïntegreerde levens- en literatuurbeschouwing. Het existentialisme moet hem een schok der herkenning gegeven hebben: de denktrant ervan was hem al eigen voordat hij het goed leerde kennen. De kwestie van het engagement, destijds een door Sartre aan alle schrijvers opgelegd gebod, hield hem bezig, en hielp hem stellig zijn eigen denkbeelden te ontwikkelen: over authenticiteit, zelfexpressie, het tragische, het levensgevoel dat een schrijver uitdrukt en dat hij noodzakelijk moet uitdrukken, de idee dat literatuur ‘een vorm van leven’ is - zoals de andere kunsten dat zijn.

Als er geen misverstand over kon ontstaan, zou ik zeggen dat Een soort van geluk vooral in de essayistische passages van een grote wijsheid getuigt. Vooruit: een soort van wijsheid. Niemand hoeft in hem een goeroe of soortgelijke leidsman te zoeken; het enige dat men van hem kan ‘leren’, is dat men het grotendeels zelf moet doen. Het is ook niet de ‘wijsheid van de levensavond’: al zinspeelt Dubois daar soms op, hij zegt terecht: ‘Schrijven is per definitie een werkzaamheid die op de toekomst gericht is; men schrijft wat er nog niet is, zelfs als het onderwerp te maken heeft met het verleden en wordt gevoed door de herinnering is het schrijven een op de toekomst gericht activiteit, een stap in het onzekere.’

Een soort van geluk is de grootse finale van deze uitmuntende Memoranda, en vermoedelijk niet de laatste ‘stap in het onzekere’ waaraan de auteur zich zal wagen. Het is resumerend, zoals iedere terugblik wil zijn, maar het is vitaal, en er is al weer bijna een decennium verstreken, waarin Dubois onder meer drie romans geschreven heeft. Het is geen resignerend levensverhaal, eerder een persoonlijke, maar nooit egocentrische plaatsbepaling. Het getuigt van relativeringsvermogen, humor, bescheidenheid, talent voor vriendschap en - dat hoef ik eigenlijk niet te zeggen - een heel bijzonder en integer schrijverschap.

Tot slot noem ik nog een paar gedeelten die Een soort van geluk ook belangwekkend maken voor wie Dubois' werk niet zou kennen - het zou zelfs als een soort van introductie dienst kunnen doen -: een brief waarin Jan Greshoff, toch een vaderfiguur, naar aanleiding van een meningsverschil over Paul Léautaud op uiterst geestige wijze de mantel wordt uitgeveegd, een uitweiding over Zuid-Afrika die met veel begrip en nuancering is geschreven, polemische speldeprikken over het onderwijs in de Nederlandse spelling, de universiteiten in de jaren zestig en zeventig, het toenemende ‘cultuuranalfabetisme’, de literatuurwetenschap (die niet in lezen geïnteresseerd is), eigentijdse architectuur (dit zou men eigenlijk voor de prins van Wales moeten vertalen); in het slotwoord wordt iemand die geen naam mag hebben, maar allerhande achterklap om zich heen strooit, op de vingers getikt.

In het eerste deel citeerde Dubois uit een brief van de dichter en literatuurhistoricus P.N. van Eyck: ‘Als dichter leven wij helemaal in het onverwachte, zij het dat bij nadere beschouwing het leven van onverwachtheid tot onverwachtheid, toch een eigenaardige en zelfs vaste lijn blijkt te volgen.’ Na drie delen kan men slechts vaststellen dat hij gelijk had en, om met de woorden van Pierre H. Dubois te eindigen: dat die lijn blijkt in het literaire werk, ‘in eerste instantie voor elke schrijver: de noodzakelijke expressie van zijn menselijke en artistieke persoonlijkheid’

■