Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Een land van gedoogzones
Herman Vuijsjes pleidooi voor meer burgerzin

Lof der dwang door Herman Vuijsje Uitgever Anthos, 101 p., f 19,50

Niek Miedema

Zomaar een gedeelte uit een berichtje op de binnenlandpagina van NRC Handelsblad in november 1989: ‘Op sociale controle en bijstand hoeft de politie niet te rekenen. “De mensen zijn cynisch geworden in de buurten waar het vaak voorkomt. Ze klagen alleen dat ze niet kunnen slapen door het hulpgeroep. Het zijn allemaal hoog opgeleide mensen of studenten, die zich geen buurtbewoners voelen. Ze vinden dan ook dat ze niet verantwoordelijk zijn voor de veiligheid in de buurt.” Wel bestaan volgens Loef vergevorderde plannen om in Amsterdam een bureau op te richten speciaal voor buitenlandse toeristen. Zij kunnen daar aangifte doen van beroving.’

Het gaat in dit bericht over de Nieuwmarktbuurt. In ieder geval één bewoner, hoog opgeleid op de koop toe, voelt zich wel degelijk verantwoordelijk en ergert zich dagelijks zozeer dat hij, in navolging van premier Lubbers, is begonnen zijn persoonlijk tweesporenbeleid tegen overlast en verloedering ten uitvoer te brengen. Eén spoor bestaat uit hondepoep. Herman Vuijsje, auteur van Lof der dwang, buurtbewoner en academicus, zegt er tegenwoordig wat van als het baasje de bouvier midden op de stoep laat hurken. Zijn andere specialiteit is drugsgebruik in de metro. Vuijsje spreekt de rokende en chinezende Surinamers aan. Alleen al op kijken wordt dikwijls agressief gereageerd. Wanneer Vuijsje een opmerking maakt, vraagt men hem (racist immers) in het Sranang of hij dat ook tegen die blanke jongen zegt. Waarop de auteur, om zich heen speurend naar een rokende blanke jongen: ‘Welke blanke jongen?’

Het sociale experiment met dit persoonlijk tweesporenbeleid leverde interessante resultaten en een uitdagend boekje op. Vuijsje lijkt me van onverdachten huize. Hij is geen ijzervreter, toont begrip waar dat kan, maar is hard in zijn oordelen en schuwt het doorbreken van taboes niet. Als bewoner en gebruiker van de Amsterdamse binnenstad kan men alleen maar als een stedeling met kiespijn beamen dat Lof der dwang een feest der herkenning is. Overlast van junks in de metro? Gooi een van de ingangen dicht. Overvallen op de loketten voor kaartverkoop? Sluit de loketten. Telefooncellen vernield? Haal ze maar weg. Zo is het toch - en niet anders? Het openbaar domein wordt steeds meer prijsgegeven. In feite leert de inboorling van deze jungle zichzelf, zonder dat hij het merkt, onzichtbaar te maken. Hij weet de weg. Hij kan in een halve oogopslag het potentiële gevaar herkennen. Hij vermijdt oogcontact. Hij kent de trucs. Hij ziet en hoort niets en komt veilig thuis. Natuurlijk: er verschijnen rapporten waarin een en ander wordt bevestigd of gebagatelliseerd. Die rapporten worden door de daartoe aangestelde instanties geaccepteerd of bestreden, al naar gelang hun rol erin gunstig of ongunstig wordt belicht. Maar eigenlijk heeft de overheid, en niet alleen in Amsterdam, de hoop op meer dan een beperking van de uitwassen natuurlijk al lang opgegeven. Nederland is een land van gedoogzones geworden.

Verklikken

Vuijsje komt op grond van zijn ervaringen tot de conclusie dat de enige blijvende oplossing is gelegen in sociale controle. En deze, zegt hij, werkt alleen wanneer het daartoe strekkende gedrag conform de norm is, en ook op sociale ondersteuning kan rekenen. Daarnaast moeten politie en justitie de norm voortdurend zichtbaar bevestigen. Dit is misschien in sommige hoeken geen populaire taal. Maar wat is de situatie nu? Vroeger werden bij het voetballen vervelende jongetjes door oudere tribuneklanten in hun nekvel gegrepen. Tegenwoordig strekt de gedoogzone zich uit tot oude treinstellen waarin men onder overheidsbegeleiding als geregistreerd vandaal wordt vervoerd. Rapporten genoeg. Maar misschien is Vuijsjes oplossing, met alle enge connotaties van dien, wel de enige. De oudere tribuneklant durft niet meer te komen. En als hij komt, weet hij zich niet ondersteund, dus mompelt en scheldt hij wat, en houdt zich gedeisd. Onderzoekers van het WODC van het ministerie van Justitie lieten op klaarlichte dag fietsen stelen, om de reacties van de ooggetuigen te peilen. De uitkomsten laten zich raden.

De cruciale kwestie in Lof der dwang is die van onze angst voor verklikkerij en onze weerzin tegen het verkeerd soort moraliserende burgerzin. Vuijsje maakt opnieuw harde en pijnlijke opmerkingen wanneer hij hierop ingaat. Verklikken, zegt hij, roept associaties op met aangeven, bijvoorbeeld van joden in de oorlog. Op verklikken volgde andermans dood. Maar de meeste Nederlanders hebben in de oorlog helemaal niemand aangegeven. Ze deden niets, behalve lijdelijk toezien. Is dat waar of niet waar? En ons gedrag van nu, zegt Vuijsje, en onze angst voor verklikken lijken wel ingegeven door een bijna traumatisch schuldgevoel. Wat we nu met ons eventuele verklikken zouden bevestigen, is niet een onderdrukkend bewind, maar een democratie. Het onderdrukkende bewind kan zonder de vrijwillige medewerking van de bevolking. Daar heeft men er methoden voor. Maar de democratie legt niet graag op vanboven af. Zij staat of valt juist met de burgerzin waar wij zo bang voor is.

Vuijsje trekt de lijn door van zijn bedreigde binnenstadsbuurt naar de samenleving als geheel. Hoe reageert de verzekeraar? Domme vraag. Hoe reageert de maker van hekwerken? De auteur ging praten met mijnheer Heras zelf. Het blijkt een fraaie vondst: de hekkenmaker streeft anno 1989 naar onneembare, doch publieksvriendelijke hekken. Met andere woorden: het ideaal is een hek waarvan niemand in de gaten heeft dat het een hek is. Dat is een mooi en veelzeggend streven. Vuijsje ging ook kijken in Voorthuizen, waar kleinschaligheid en een overijverige hoofdagent de sociale controle stimuleren en vandalisme en inbraak beperkt houden. Ik vroeg me af of de auteur in Voorthuizen zou willen wonen. De paradox blijft te allen tijde, dat sociale controle ten koste gaat van individuele vrijheid. Maar waar Lof der dwang zich vooral op richt, is het heroveren van het openbaar domein. En aan het eind van dit soms boze, soms cynische, maar nimmer vervelende boek, komt Vuijsje daartoe met een verrassend geheim wapen op de proppen: controle behelst opzieners. Wat voor opzieners? Enge, barse mannen met glimmende petten op? Of... vrouwen? De door Vuijsje geïnterviewde hoofdconducteur Van Oostveen formuleert het treffend, wanneer hij het heeft over de wenselijkheid van damescontroleurs: ‘Mensen kunnen tegenover vrouwen heel soepel worden.’ Zo wordt niet alleen de verloedering een halt toegeroepen, maar wordt ook de emancipatie gediend.

■