Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 12]

Onenigheid met de tijd
Jeugdherinneringen van Fazil Iskander

Het oude huis onder de cipres door Fazil Iskander Vertaling Marja Wiebes en Margriet Berg Uitgever Contact, 61 p., f 28,-

Piet de Moor

‘Dan hak ik jouw hoofd er met diezelfde bijl af.’ Dat is de lapidaire repliek van Kolja's moeder op het voorstel van de buurman om de oude cipres, die hem hindert, om te hakken. We zijn in de Kaukasus, Abchazië, in het havenstadje Moechoes, dat wordt aangedaan door toeterende schepen die pendelen tussen Odessa en Batoem. Voor de Georgische schrijver Fazil Iskander, die zich in Het oude huis onder de cipres over zijn kinderjaren buigt, is die oude cipres méér dan zomaar een boom. En ook uit de woorden van zijn moeder, die het voor de boom opneemt, begrijpen we dat de cipres hoe dan ook gered moet worden. In een wereld, waarin alles aan het wankelen is gebracht, groeit de cipres uit tot het symbool van de levensboom, een beeld van standvastigheid en continuïteit dat gekoesterd moet worden als een schat. Ook vaderen oom zijn immers in het verre Abchazië in het stalinistische web verstrikt geraakt. Als zoveel andere onschuldigen worden ze gedeporteerd en sterven ze ellendig (dat wil etymologisch zeggen: in een ander land). Geen wonder dat Iskanders boek wordt afgesloten door een huiveringwekkende droom: een man richt zich op in zijn lijkkist en begint met trage bewegingen het orkest te dirigeren dat achter de dode aanloopt: ‘En plotseling komt er een vreselijke gedachte bij me op: hij heeft met opzet zijn eigen begrafenis georganiseerd om te zien wie hem zal begraven. Daarna zal hij zich wreken op iedereen die bij zijn begrafenis aanwezig is. In het bijzonder op de muzikanten. Het is de begrafenis van Stalin.’

De jeugdherinneringen van Iskander spelen zich inderdaad af in een tijd van meedogenloze terreur, zodanig dat op de gezichten van de mensen een uitdrukking van politieke waakzaamheid verschijnt.

‘De volledige afwezigheid van enige afwijking werd beschouwd als een bijzonder verfijnde afwijking, zodat geen enkele familie op een uitzondering kon rekenen.’ Iskander beschrijft op een indrukwekkende manier hoe die terreur invreet in de menselijke ziel, die, als ze er niet in slaagt een snelle verandering in de uiterlijke omstandigheden te vatten, die verandering dan opvat als een vijandige aanslag, zelfs als die verandering wordt opgeroepen door een natuurverschijnsel: ‘Een onverwachte windvlaag probeert een man de hoed van het hoofd te blazen, deze grijpt naar zijn hoed en drukt met zijn hele houding uit dat hij bereid is de overtreder te achtervolgen en te straffen.’ Bijna terloops heeft de auteur een fenomenologie van het menselijke gedrag in de totalitaire maatschappij geschreven.

Behaarde rups

Des te treffender is de scène waarin Kolja's vader zijn zoon een pak rammel geeft, omdat Kolja uit afgunst zijn zusje heeft verlinkt. Volgens oosters gebruik wordt in het gezin nooit varkensvlees gegeten, maar Kolja's zusje laat zich bij oom Sjoera verleiden om haar tanden in een stukje spek te zetten. Omdat het zusje van vader een vloeiblad méér gekregen heeft dan de andere kinderen, flapt Kolja het eruit. De woede van de vader richt zich evenwel niet op de overtreedster, maar op de verrader. ‘Ik hield veel van mijn vader en het was voor het eerst dat hij me had gestraft... Maar de les is niet voor niets geweest. Ik heb voor mijn hele leven geleerd dat geen enkel verheven principe laagheid en verraad rechtvaardigt en dat ieder verraad de behaarde rups van de kleingeestige afgunst is, door welke principes dan ook gedekt.’

Het oude huis onder de cipres speelt zich weliswaar af tegen de achtergrond van de stalinistische terreur, maar dat betekent geenszins dat het alleen gaat om herinneringen die politiek zijn gekleurd. In veel opzichten verloopt het leven van het jongetje Kolja zonder noemenswaardige schokken. De grote charme van dit boekje ligt niet in de uitzonderlijke gebeurtenissen waarmee Kolja wordt geconfronteerd, maar in de geslaagde manier waarmee die alledaagse dingen met de pen worden aangeraakt. Prachtig zijn de bladzijden waarin Kolja's ‘onenigheid met de tijd’ beschreven wordt, kortom, zijn schaamte dat hij nog geen klok kan kijken op het ogenblik dat kleinere kinderen dat moeilijke leerproces al wel onder de knie hebben. Alleen als de wijzers samenkomen begrijpt hij dat het twaalf uur is, maar ‘in feite was die laatste wetenschap zelfs enigszins verwarrend, het stond een begrip van de werking van een algemeen beeld van het leven van de wijzerplaat in de weg, het was onbegrijpelijk waarom er voor twaalf uur zo'n uitzondering gold.’ Voortdurend kijkt de volwassen schrijver mee over de schouder van het kind, en dat levert een naadloze hechting van anekdote, reportage, aforisme (‘Grilligheid is een mankgaande illusie van macht’), ironische schampschoten en poëtische beschouwingen op. Kortom, literatuur om de vingers bij af te likken, bijvoorbeeld waar Iskander het terloops heeft over het onuitgesprokene in de kunst: ‘De kunst van het onuitgesprokene is een van de meest ongrijpbare voor het verstand: het ligt op het vlak van de intuïtie. Met het onuitgesprokene moet men zo omgaan dat de verbeelding, die van steen naar steen springt, niet in het water valt. Maar tevens moet de afstand tussen de stenen groot genoeg zijn, zodat de sprong wordt gevoeld als een werkelijk spannende, werkelijk riskante onderneming, en dan schudt hij ons ook echt wakker en montert ons op.’ Hier zie je taal als een ongenaakbare schoonheid naar de hemel hinkelen.

■