Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 5]

De verbijstering van de ziel
Een drieluik van Margriet de Moor

Dubbelportret Drie novellen door Margriet de Moor Uitgever Contact, 200 p., f 27,90

Diny Schouten

‘Variations pathétiques’, heet het openingsverhaal uit de verhalenbundel Op de rug gezien, waarmee Margriet de Moor in het voorjaar van 1988 debuteerde. ‘Pathetische variaties’, de bewegingen van het gemoed op muziek gezet, dat is ook de indruk die zich voordoet uit de drie novellen van het nu verschenen Dubbelportret. In het laatste verhaal uit de nieuwe bundel valt, bíjna volmaakt argeloos, een regel uit een lied van Gabriel Fauré: ‘Votre âme est un paysage choisi’ - maar De Moor schrijft niet het soort verhalen dat argeloos is, en de dichtregel blijkt verbonden met de titel van het verhaal: ‘Gekozen landschap’. Het klinkt als een manifest. Margriet de Moor raakt aan het eeuwige heimwee van de ziel en kiest daar haar personages bij, ze explorerend tot een diepte die haar verhalen ontegenzeglijk verbindt met muziek.

Er is ook een verband met beeldende kunst en poëzie. In een conversatie in ‘Gekozen landschap’ wordt in een (ook alweer: bijna achteloze) tussenzin dat verband gelegd. ‘Alleen een componist, een dichter, een beeldhouwer, ziet kans zijn ware aard onder te brengen in een voor anderen bevattelijk systeem,’ laat De Moor een van haar personages met enig gewichtig aplomb beweren. Het commentaar lijkt van haarzelf: ‘Er viel een stilte. Om de tafel begonnen er een paar te knikken. Bedachtzaam. Algauw glimlachend. Was het idee niet buitengewoon aantrekkelijk? De duisternis en de verbijstering van de ziel omgezet in een logisch feit.’

In ‘Dubbelportret’, het titelverhaal, gaan twee zusjes zo'n dertig jaar na dato in Barcelona op zoek naar de mysterieus verdwenen Catalaanse minnaar van hun moeder, een schilder die zich een poos lang in hun kustdorp heeft gevestigd. Als verhaal gaat het beslist over ‘de verbijstering van de ziel’ (die van de twee meisjes raakt verbijsterd door wat hun fantasie aanvult bij de boeken die ze elkaar onder de dekens hebben naverteld), en het is uitermate ontroerend, maar ook vrolijk en bizar. Bovendien is het heel grappig verteld, in de ietwat jagende maar laconieke ‘buiten adem’-stijl die ik alleen ken van Helga Ruebsamen. De Moors verhaal gaat om de herinnering aan een ‘allesomvattende liefdesaffaire’ die zich ooit onder het oog van de twee twaalfjarige meisjes afspeelde in een Katwijks botenhuis, hartstocht die echt heeft bestaan, en die geconcludeerd wordt uit een paar rode handschoenen, een zwarte kanten blouse, een haarkam met stras, de intonatie van een naam: Pedro Luiz Soler, pintor. ‘Ogen en oren schoten te kort,’ staat er, als de doortastende Elisabeth en Lea op zoek naar Soler een danszaal bezoeken. Die zin lijkt me niet geheel correct, maar het is een passende omschrijving voor de aanstekelijkheid van hun rode konen.

‘Op het eerste gezicht’, het middenstuk van het drieluik, is in vergelijking wat kleurlozer, eendimensionaler, opgezet. Het is de nachtelijke ‘biecht’ van een weduwe, die zich als naamloze ‘ik’ rechtstreeks richt tot de lezer. De huwelijksadvertentie is gezet, er is een heel redelijke kandidaat op afgekomen, de liefde is bedreven, de minnaar slaapt in het te lang te leeg gebleven tweepersoonsbed - maar in de stilte van de koude winternacht bakt de jonge vrouw een Russische tulband en herdenkt haar overleden man. Om preciezer te zijn: ze herdenkt het raadsel van zijn zelfmoord. Ze benoemt zelf haar gevoelens, en misschien is het die therapeutische dimensie (verwoord, ook nog, in het type beeldspraak dat bij de wereld van hulpverleners hoort) die me verveelde: ‘Er heeft me een vreemd gevoel van zwakte bekropen, van hulpeloosheid. Had ik werkelijk ooit gehoopt om door middel van de doffe herhaling van een bepaalde gebeurtenis - de ontmoeting die steevast uitloopt op een vluchtige, vanzelfsprekende liefdeservaring - een verdwenen gevoel terug te vinden? Had ik werkelijk gedacht dat de nuchtere feiten, voortdurend aan vreemde oren verteld, zich op een dag een doodlopende steeg in zouden laten manoeuvreren? Zodat ik ze klem kon zetten, fouilleren, zodat ik ze hun smokkelwaar afhandig kon maken?’ In zo'n zuchtend zelfbeklag vol stiltes storen dan plotseling de ‘overvloeiers’ naar het verleden, die toch zo prachtig op hun plaats vallen in de twee andere verhalen. ‘Er valt niets te begrijpen,’ denkt de taartenbakkende vrouw uit ‘Op het eerste gezicht’, en met die machteloze gedachte verliest het verhaal spanning en zin.

Margriet de Moor
steve raviez

Bemoeizuchtige hartelijkheid

Maar hetzelfde motief: of er iets te begrijpen valt van wat een mens beweegt, maakt van het derde verhaal uit de bundel iets buitengewoon moois, al wil zo'n opinie zelden meer zeggen dan dat een verhaal je heeft geraakt, en de diepste redenen die dáárvoor moeten bestaan, worden je zelden opgehelderd door de argumenten die je ten bewijze van je mening invallen. ‘Gekozen landschap’ is voor zover het de plot betreft niet heel opzienbarend: een vrouw, veilig ommuurd door liefhebbende man Paul en lieftallig dochtertje Jeanne, voelt zich bedreigd door de bemoeizuchtige hartelijkheid van een nieuwe buurvrouw. Het is de troebelheid van de goede bedoelingen van dat ‘grote blonde mens’ met te harde stem, te roze huidkleur, en te harde lach, die bij Mira instinctieve afkeer oproept. Wat het verhaal troebel maakt, er suspense aan geeft, is dat ze geen verweer heeft tegen de opdringerigheid van deze Karin, die zich ongevraagd over haar huishouden, en zelfs over de inhoud van haar kasten, ontfermt. Mira's na zeven jaar huwelijk weer opgenomen zangcarrière en de drukke agenda van Mira's echtgenoot Paul geven de indringster kansen om haar dankbaarheid af te dwingen. De in overvriendelijke behulpzaamheid verpakte overval van de plotseling alomtegenwoordige Karin (die zich beroept op een ‘te erge identiteitscrisis’ die ze voor haar verhuizing naar het vestingstadje heeft doorgemaakt) holt naar een huwelijksravage toe, en Mira voelt de ramp aankomen: ‘Er moest een moment zijn geweest waarop ze de dingen had kunnen stoppen. Waarop ze het ongewilde personage uit het draaiboek van haar leven had kunnen weren. Soms droomde ze ervan dat ze zich die oktoberavond, toen ze terugkwam van haar repetitie in Amsterdam, in volle waardigheid had opgericht en had gezegd: “Mevrouw. Hoe mijn man en mijn dochter er ook over mogen denken, ik vind het het beste u maar meteen te laten weten dat zonder mijn toestemming niemand maar dan ook niemand het serviesgoed en de pannen heeft aan te raken.”’

Na een afwezigheid van een paar dagen vindt Mira sporen van haar vijandin op intieme plekken, een gefrommeld zakdoekje in haar kussensloop, ‘een tissue met de roze lippenstift, de watjes met de in het vet van de gezichtscrème opgeloste huidcellen.’ Maar Mira heeft het besluit dat haar eigen huis niet meer het hare is al eerder genomen. Overspel is níét het erge, erger is dat haar huis ‘leugens bevat’, dat de verbondenheid met Paul al eerder door de indringster is stukgescheurd, als Paul op een feestje de geschiedenis van Mira's jeugd aan Karin prijsgeeft, en daarna nog eens, als Mira haar concurrente aantreft als behulpzame invalster op het kantoor van Paul. Mira treft Paul daar weliswaar niet in incriminerende omstandigheden, maar hij is dan al onbereikbaar, zijn diepste drijfveren zijn een geheim geworden, en ze voelt zich verraden, niet seksueel maar moreel, door zijn ontoegankelijkheid. De scène met de ernstigste confrontatie is zeker pathetisch: ‘(...) alsjeblieft, dacht ze smekend, ik weet dat ik alle regels met de voeten treed, maar maak nu, op dit moment in je leven, een grandioos gebaar te mijnen gunste... “Gooi haar eruit,” stamelde ze. “Gooi haar eruit!...”.’ Dat moment van hysterie in De Moors muziekstukje duurt maar heel even. Er is een prachtig contrast met Mira's ijskoude angst als ze merkt dat Karins indringen in de meest intieme geschiedenis van haar leven zo ver gaat dat ze ook haar stiefvader aan de ‘spontane hartelijkheid’ van Karin dreigt te verliezen. In het slot vindt een mooie perspectiefwisseling plaats: Mira's stiefvader blijkt het menselijk begrip te hebben dat haar in veiligheid brengt.

Wat gebeurt er in mensen, welke landschappen dragen ze met zich mee als symbolen voor hun ziel? Margriet de Moor grijpt voor de onzegbare verstrikte emoties nogal eens naar regels uit liedteksten: Goethes Mignon, Monteverdi's Lasciatemi morire, Schuberts Winterreise, en dan zingt Mira ook nog Strauss' dramatische Vier letzte Lieder - alsof het niks is, had ik bijna gezegd. Het citeren van de héle tekst na ‘Kennst du das Land, wo die Zitronen blühn’ is net over de rand van het te veel en te mooi; maar het is ermee als wat Tolstoi met de Kreutzersonate vermocht: een teveel aan sentiment waar je toch heel tevreden over kunt zijn. Net als ‘het lied van het meisje Mignon, dat geblinddoekt tussen eieren danst, dat zich overdreven heeft gehecht aan de man die dertig daalders voor haar neertelde en haar vervolgens in zijn leven opnam, dat uit heimwee bestaat’, blijft De Moors verhaal over de jonge vrouw Mira prachtig doorklinken lang nadat het uit is: dwingend van ontroering, met pathetische noten, maar gevoelig en heel zuiver getroffen. In De Moors verhaal ‘Variations pathétiques’ uit haar eerste bundel staat een terloopse herinnering van een zangeres, die zich de vraag van haar zangleraar om een zuivere kwint te zingen ervaart als de intiemste vraag haar ooit gesteld. In die zin heeft De Moor met Dubbelportret iets zeer intiems gegeven.

■