Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

De ontmanteling van Sinterklaas door Nederlandse schrijvers
Een tentoonstelling in het Letterkundig Museum

Diny Schouten

Ik heb geen idee waarom het treurige beeld me altijd zo is bijgebleven: Godfried Bomans als ‘oppersinterklaas’ van Nederland. Jeroen Brouwers beschreef hem zo in de biografische schets De wereld van Godfried Bomans (dat werd gepubliceerd als ‘sinterklaascadeautje’ voor de lezers van Vrij Nederland, 5 december 1981). De Bomans die girokantoren, kinderspeeltuinen en winkels opende, die ‘neigend en zegenend’ het land door ging, vormde de kern van Brouwers' analyse van Bomans' laatste, miezerige jaren: ‘In zekere zin is hij gedood door zijn Sinterklazerigheid: zijn onvermogen om “nee” te zeggen tegen de exploitanten van zijn fabuleuze populariteit, zijn behoefte om “lief” te zijn en evenveel zijn verlangen om “lief” te worden gevonden.’

Vanzelfsprekend is Godfried Bomans in wat hij zelf als zijn glansrol beschouwde, in effigie aanwezig op de bescheiden tentoonstelling Sinterklaas in de Nederlandse letterkunde, die tot 6 december te zien is in het Letterkundig Museum in Den Haag. Er liggen meer foto's in de vitrine van letterkundigen die glorieerden in de rol van de heilige bisschop uit Myra: Anton van Duinkerken, Gerard Reve, L.Th. Lehmann. De laatste liet zich het minst ernstig fotograferen; hij nam voor de foto een exemplaar van De Vrijdenker ter hand. Vlak ernaast ligt het handschrift van een van de twee sinterklaasgedichten van Paul van Ostaijen:

Sint Niklaas
appelbaas
uit het land van Waas
(...)
kom ons toewaarts
heilige Klaas
uit een deeg van spekulaas.

Het valt op: veel meer dan een nogal zielige schertsfiguur heeft deze eeuw in Sint-Nicolaas niet meer gezien, al is het opmerkelijk hoeveel dichters en schrijvers zich nog over de goedgeefse bisschop hebben uitgelaten: in de vitrines liggen gedichten van Hélène Swarth, J.A. Dèr Mouw, Gerard den Brabander, Leo Vroman, J.P. Guépin, Kees Stip, Annie M.G. Schmidt. In vrijwel al die poëzie overheerst de ontmythologisering, of simpelweg: ergernis. Neem Schmidts gedichtje ‘Verlanglijst negatief’ (‘Geeft u mij maar geen zakdoeken-sasjet./Ik weet niet hoe je 't schrijft, maar 'k wil het niet./En ook geen glazehoudertjes van riet, omdat ik daar toch nooit een glas in zet.’), of Kees Stips ‘De kindervriend’ (‘Hij wist van mij te veel/Maar ik van hem ook, sinds ik hem zag sjorren/aan een van zijn twee losse halve snorren’), of Gerard den Brabander:

Gerard Reve als Sinterklaas in café Schlemmer te Den Haag, 6 december 1986
annelies flinterman

Godfried Bomans in zijn glansrol

en weet: het is weer spoedig Sinterklaas.
Wij mogen wéér de tengre kleine foppen
met knevel, baard; met vermiljoene doppen
op onze neuzen en 't aftandsch relaas

- Zijn deze kindren altijd zoet geweest? -
Veel klare oogen knipperen bevreesd
en 't water loopt onhoorbaar door veel broekjes.

Wij, die allicht eens óók ondeugend waren,
wij komen van den lach niet tot bedaren
en stillen d'angst weer met cadeaux en koekjes.

De vitrines aan de overzijde tonen Sinterklaas in de werken van negentiende-eeuwse schrijvers. Beets' ‘Verguldavendje’ uit de Camera obscura, natuurlijk, en De Genestets berijmde vertelling ‘De Sint-Nikolaasavond’. Dickensiaanse Sint-Nicolaasvertellingen waren geliefd bij nog andere dominee-dichters: François Haverschmidt (van hem ligt er ook een schriftje met ingeplakte particuliere sinterklaasgedichtjes), en J.P. Hasebroek, die als ‘Jonathan’ verscheidene op de waterlanders werkende sinterklaasschetsen schreef. In lijvige prachtuitgave mét een pagina uit het oorspronkelijke manuscript ligt er Jacob van Lenneps Klaasje Zevenster (1865). Die alleraardigste heldin - ze verraste me inmiddels als een leuker zusje van Sara Burgerhart - is de wonderlijkste sint-nicolaassurprise uit de Nederlandse letteren: Klaasje Zevenster wordt als zuigeling op de avond van 5 december in een banketletterdoos bezorgd bij zeven Leidse jongeheren, die samen het dispuut ‘De dorstige Pléiaden’ vormen. De zeven jongemannen, die eerst wel even verlegen zijn met een verrassing die als ‘vrucht van liefde’ van een van hen zou kunnen worden aangezien, zijn zo grootmoedig haar te adopteren, al gebeurt dat vanwege de goede zeden in het geniep. De avond waarop de vondeling gebracht wordt, zorgt voor de naamgeving naar haar schutspatroon: de Heilige Nicolaas.

Arm en rijk

Over de hypocrisie van diens milde goedgevendheid maakten de negentiende-eeuwers zich overigens ook al zorgen, al is de toon van hun kritiek anders dan die in de twintigste eeuw gemeengoed werd. Hun viel vooral op wat kinderen altijd meteen is opgevallen: zijn weldoen beperkt zich tot de rijken, en strekt zich vreemd genoeg veel minder uit over de armen. De tentoonstelling is educatief genoeg om uit te leggen dat het strooien, het in het geheim iets geven, plus de vrijers van koek, teruggaan op een legende waarin Sint-Nicolaas (geschat wordt: vierde eeuw na Christus) drie jonge meisjes behoudt voor een toekomst als prostituée door in het armelijke huis van hun vader een bruidsschat naar binnen te werpen. Dominee Hasebroek maakt zich het verontwaardigst over zijn materialistische verwording: ‘En nu verrijkt gij met uw schat den rijken,/Als droegt gij water in de zee:/Men ziet u niet in de arme wijken;/Gegoeden deelt ge uw goedren meê.’ Ter verluchtiging van alle documenten ligt er ook de illustratieve dubbelprent van Alexander Verhuell: Rijk en arm, waarop het verwende rijke kind gelukkig het ontevredenst is. Even verderop ligt het exemplaar van Eline Vere: Eline die op de sinterklaasavond bij de Van Erlevoorts haar waaier van Bucchi krijgt en zich als de anonieme gever ervan de zanger Fabrice droomt.

Er blijven vreemde raadsels aan Sint-Nicolaas: hoe kan het dat een vooral katholieke heilige (met ook nog wat heidens-Germaanse wortels: de tentoonstelling maakt duidelijk dat voor het paard, de roe, het hooi voor het paard en het op daken rijden nooit echt bevredigende verklaringen zijn gevonden) zich nergens anders dan in een protestants land heeft gehandhaafd? Enigszins als Fremdkörper op de tentoonstelling liggen twee reprodukties van een schilderij van Jan Steen, een katholiek en een protestants sint-nicolaastafereel. In de gekuiste, protestantse versie ontbreekt het kruis op de mijter, en is de speculaaskoek een vrijer, geen heilige.

Het viel me in dat ‘onze’ Sinterklaas voor buitenlanders al helemaal een duistere affaire moet zijn. Ik herinner me een verhaal (het ontbreekt op de tentoonstelling; misschien over het hoofd gezien door de organisatoren) van Ethel Portnoy, die als Amerikaanse tussen Nederlanders in Parijs haar eerste Sinterklaas meemaakte, een viering die geschiedde in het hels naar huiden stinkende atelier van Karel Appel. ‘We zaten met onze jassen aan rond een petroleumkacheltje; om ons heen stond een paar miljoen dollar aan schilderijen, maar dat wist toen nog niemand.’ De antropologisch getrainde geest van de schrijfster probeert uit de gebeurtenissen de betekenis van de riten te ontcijferen: ‘Sinterklaas z'n bordpapieren baard en dito mijter, genaaid met rode wol, zijn tot op de huidige dag in mijn bezit, evenals de gedichten die iedereen voor elkaar geschreven had, en die ik in de vroege morgenuren bijeengraaide; etnografische documenten. Wie de schrijvers van de diverse gedichten zijn is moeilijk vast te stellen, zoals ook de aard van het bijbehorende cadeautje meestal niet afgeleid kan worden uit de inhoud van het gedicht. Er kwamen dan ook bijna geen echte cadeautjes aan te pas, niemand had geld. Het waren bijna allemaal improvisaties, woeste tekeningen en sculptuur gemaakt van aardappels en lucifers, zonder uitzondering de voortplanting tot onderwerp hebbend, zodat ik tot de conclusie kwam dat het Nederlandse Sinterklaasfeest oorspronkelijk een vruchtbaarheidsrite geweest moest zijn.’ (Uit: ‘Sinterklaas negentien hoeveel’, De brandende bruid, 1974.)

Dat de ook voor ingewijden wat wazige, maar toch zo aardige betekenis van Sint-Nicolaas als ‘in het geheim weldoen’ geheel verdwenen is, spijt Eugenie Boer, die een paar jaar geleden literaire Sint-Nicolaasverwijzingen begon te noteren en wier collectie de basis vormt van de tentoonstelling, eerlijk gezegd wel een beetje, ‘hoe tuttig en braaf dat ook klinkt’. ‘Tegenwoordig vinden mensen het makkelijker om met Kerst cadeautjes te geven, als een soort “terug-import” van Santa Claus, die een Amerikaanse mengeling is van de Engelse “Father Christmas” en de specifiek Nederlandse Sinterklaas. Maar “Santa Claus” straalt alleen maar commercie uit. Ik vind hem als ik hem in winkels zie niets meer dan een vies, geil mannetje.’

Verklede dronkelappen

In het mededelingenblad van het Letterkundig Museum, Juffrouw Ida, volgt Eugenie Boer de in achting neergaande lijn van Sint-Nicolaas in Bredero's Moortje (1617; het oudste bekende sinterklaasfragment uit de Nederlandse literatuur, met een beschrijving van surprises en schoen-zetten die duidelijk maakt dat aan de wijze van vieren merkwaardig weinig veranderd is) naar de verklede dronkelappen die in Carmiggelts oeuvre voor Sinterklaas spelen. Haar persoonlijk gevoelen zit niet in het artikel, maar het mag toch best eens gezegd: ‘Sinterklaas is ontdaan van zijn positieve visie. De literatoren in deze eeuw, misschien op Stijn Streuvels na, hebben hem alleen nog maar cynisch bekeken, zijn waardigheid helpen afbreken.’ Natuurlijk, zo'n verandering valt niet tegen te houden, maar toch is het jammer als iederéén van zijn geloof afvalt: ‘Er zijn al zo weinig aardige morele voorbeelden die je aan je kinderen kunt doorgeven, er is nog zo weinig idealisme in de wereld.’

■