Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 7]

Een massamoralist over Oude-Pekela
Benjamin Rossens particuliere wetenschapsbeoefening

Zedenangst door Benjamin Rossen Uitgever Swets & Zeitlinger, 224 p., f 37,50

A.J. Heerma van Voss

Zedenangst, van de Australische psycholoog Benjamin Rossen, behoort tot het soort boeken dat te weinig geschreven wordt: het dossier van een hooglopende, publieke kwestie, die gedocumenteerd en uitgezocht wordt nadat zij uit de actualiteit is weggezakt. Vaak ontbreken dergelijke bronnen, waardoor de opinie- en beeldvormende betekenis van geruchtmakende affaires en personen later niet meer te achterhalen is voor wie geen knipselarchieven raadpleegt.

In dit geval gaat het om het - veronderstelde - zedenschandaal in het Groningse Oude-Pekela, dat in 1987-1988 synoniem was met een voortdurend uitdijend aantal ontuchtig bejegende kinderen en bijbehorende kinderlokkers, veelal als clown uitgedost. Politie en justitie moesten zich langdurig met de zaak bezighouden, deskundigen werden ingeschakeld en gingen onderuit (de Groningse jeugdpsychiater dr. G. Mik is het meest pathetische voorbeeld), minister Korthals Altes kwam persoonlijk de gemoederen bedaren, de verontruste ouders voelden zich steeds onheuser en onrechtvaardiger behandeld - tot het, na meer dan een jaar, eindelijk weer stil werd rond het dorp dat ooit werelnieuws was. Er werd nooit een dader veroordeeld, er werd geen Pekela-kinderporno gevonden, de zaak werd nooit opgehelderd; tot op de dag van vandaag zullen de mensen die er echt werk van wilden maken, zich wrokkig en miskend voelen.

Het materiaal van Rossens boek bestaat vooral uit krante- en weekbladstukken (helaas geen televisietranscripties), aangevuld met vraaggesprekken met enige sceptici uit het dorp, zoals de burgemeester en de huisarts die er niet in geloofde. (Het huisartsenechtpaar dat er wel in geloofde kreeg de auteur niet te spreken, evenmin als dr. Mik en enkele andere sleutelfiguren.) Het resultaat is een becommentarieerde knipselmap, die de moeite van het lezen zeker waard is: de zaak-Oude-Pekela blijft intrigerend en geeft nog steeds van alles te denken. De rol van de pers, met haar onvermijdelijke hang naar simplificatie en stereotypering, wordt overtuigend uiteengezet - zij het vooral met behulp van citaten van een ander deel van diezelfde pers. Meer nog dan een schandaal was Oude-Pekela namelijk een mysterie.

Een goed boek is Zedenangst niet: het vertoont alleen de contouren van wat het, bijvoorbeeld in een bepaalde Angelsaksische traditie, had kunnen zijn. In de Verenigde Staten zou een geïnvolveerde journalist zich een paar jaar met het onderwerp hebben opgesloten om vervolgens met een glashelder en messcherp boek voor de dag te komen - zo'n boek boordevol feiten en uitspraken, voortgekomen uit een niets ontziende nieuwsgierigheid naar alles en iedereen, dat erin slaagt om de werkelijkheid van zeer uiteenlopende en daardoor conflicterende mensen te beschrijven (ik simplificeer en idealiseer het enigszins). In ons taalgebied blijft het behelpen met half-uitgegroeide scripties. Zedenangst is bijvoorbeeld buitengewoon warrig gecomponeerd: het materiaal is noch chronologisch, noch naar (groepen) hoofdpersonen geordend, de herkomst en de datum van citaten zijn alleen achter in het boek te vinden; de lezer springt van hot naar haar, van Privé (1987) naar Vrij Nederland (1988), zonder enig zicht op de ontwikkeling van het verhaal. Dit is te wijten aan een, helaas gehandhaafde, indeling in ‘massapsychologische’ thema's als ‘De verspreiding van geruchten’, ‘Symbool- en beeldvorming’ en ‘Overdrijving en verdraaiing’ - ballast die nergens meer goed voor is als er, in de eerste plaats, een ingewikkelde geschiedenis verteld moet worden. Dat is dan ook niet het doel van de auteur: het is hem er niet om begonnen minutieus uit te zoeken wat er precies gebeurd is in al die opgewonden hoofden en harten (dan was hij ook nog niet klaar geweest), maar om een ‘massapsychologische’ these te illustreren. En die these blijkt verbazend simpel: er is in Oude-Pekela ‘helemaal niets’ voorgevallen (p. 120), het publiek kreeg terecht genoeg van ‘al deze onzin’ (p. 199).

Volksduivel

Dat een massapsycholoog, met al dit materiaal in de hand, kan beweren dat er niets is gebeurd in Oude-Pekela, is eigenlijk onbegrijpelijk. Een heel dorp verscheurd en opgezweept, de halve Nederlandse pers over haar toeren, wankelende autoriteiten - en dit alles zou geen enkele reden hebben die de moeite van nader onderzoek waard is?

De massapsychologie à la Rossen bemoeit zich eigenlijk alleen met de mechanismen rond collectieve emoties (‘Verbreiding’, ‘Doorwerking’), nauwelijks met de herkomst of de inhoud ervan. Het enige dat hij op dat punt te melden heeft, is een kinderlijke mini-theorie over het bestaan van ‘volksduivels’: in het vooroorlogse Duitsland de joden, in de middeleeuwen de heksen en in Oude-Pekela is de ‘volwassene die de grenzen van maatschappelijk geaccepteerd gedrag met kinderen overschrijdt door seksuele relaties met kinderen aan te gaan’ het voorbeeld van ‘de hedendaagse volksduivel’. Volksduivels geven ‘zedenangst’, zedenangst leidt tot massahysterie en als mensen zich daardoor laten meeslepen zien ze niet meer ‘hoe kunstmatig en opgeblazen hun waarneming van het afwijkende en bedreigende is.’ Sterker nog: ‘Zij beseffen evenmin hoe misplaatst hun gedrag is.’

De boodschap van deze vorm van massapsychologie is dat mensen zich irrationeel en onjuist gedragen, wanneer ze op sleeptouw worden genomen door raddraaiers. Dat geeft excessen, die dan voorzien worden van afwijzende etiketten als ‘heksenjacht’ en ‘massahysterie’ - allebei termen die, in het spraakgebruik, een bagatelliserende betekenis hebben gekregen: bij heksenjacht en massahysterie is er eigenlijk weinig of niets aan de hand, behalve een op hol geslagen meute. Ook de jodenvervolging valt op een halve bladzij samen te vatten, als een voorbeeld van effectieve kwaadaardige propaganda; dat woord heeft geen bagatelliserende kleur gekregen, maar als proces is het evenmin simpel te ontraadselen. Alweer: misplaatst gedrag.

In deze moralistische visie op de massa ontbreekt elke psychologische belangstelling: de emoties en behoeften van mensen die de auteur niet aanstaan, krijgen geen serieuze aandacht. Trefwoorden als ‘Bedreiging’, ‘Opwinding’, ‘Solidariteit’, ‘Miskenning’ en vooral ‘Angst’ ontbreken; er ontstaat geen beeld van wat er zich tussen buren, tussen kinderen en hulpverleners en - vooral - tussen ouders en kinderen heeft afgespeeld. De gedrevenheid waarmee sommige volwassenen, in het kader van de strijd tegen de ontucht, binnendrongen in de intimiteit van kinderen, wordt niet begrijpelijk gamaakt; het opvallend ontbrekende thema ‘incest’ wordt niet onderzocht.

Er blijft niets raadselachtigs of onopgehelderds over en Rossen lijkt daarom ook geen last te hebben van het feit dat hij van alle betrokken kinderen er maar één gesproken heeft. Die hoofdpersonen zijn voor hem niet meer dan onder druk gezette, tegen elkaar opbiedende fantasten; van kindergeheimen heeft hij nog nooit gehoord. ‘Er is heel wat goedgelovigheid voor nodig,’ schrijft hij, ‘om inderdaad te geloven dat een kind van zeven zo bang is dat zij iets dat kennelijk veel indruk heeft gemaakt, meer dan een jaar voor zich zou houden.’ Het is superieur bedoeld, maar maakt een verrassend onnozele indruk.

Pedofilie

Achter Rossens standpunt dat er niets gebeurd is in Oude-Pekela blijkt zich nog een tweede opvatting te bevinden: áls er al iets gebeurd zou zijn met de kinderen, dan was het ook niet zo erg. Over seksuele relaties met kinderen wordt namelijk verkeerd gedacht: ‘Om de een of andere reden denken veel mensen tegenwoordig dat, wanneer een volwassene het geslachtsdeel van een kind aanraakt of zijn erotische gevoelens prikkelt, het kind als gevolg daarvan steevast psychisch wordt beschadigd.’ Massahysterie breekt uit ‘als gevolg van zedenangst met betrekking tot incest, seksueel misbruik en kinderporno, dat het wereldfenomeen van de jaren tachtig lijkt te zijn.’

In verspreide alinea's krijgt de lezer, geleidelijk en altijd enigszins objectiverend verpakt, Rossens persoonlijke mening over pedofilie te horen: ‘een normaal iemand met erotische en emotionele gevoelens voor kinderen’, ten onrechte ‘geassocieerd met criminaliteit en psychopathologische stoornis’. Zo spelen activiteiten op het gebied van kinderporno zich ‘meestal af binnen de persoonlijke relatie, waarbij foto's voor iemand een bepaalde gevoelswaarde hebben’. De pedofiel komt weer te voorschijn als de zachtaardige kindervriend uit de jaren zeventig, wiens progressieve imago in de jaren tachtig werd weggevaagd door de mondiale hysterie rond seksueel misbruik. Het is bijna de heks of de jood van onze dagen, al wordt hij nog niet massaal om het leven gebracht.

De schrijver is in staat om dit slachtofferbeeld van de opgejaagde, onbegrepen altruïst te presenteren doordat hij zich, op enkele artikelen na, verre heeft gehouden van alles wat er de laatste tien jaar over incest en seksueel misbruik geschreven en verteld is. De standaardliteratuur ontbreekt; van het belangrijkste Nederlandse onderzoek, dat van Nel Draijer, vermeldt hij alleen de publieksbrochure. Door deze wel zeer particuliere vorm van wetenschapsbeoefening hoeft hij geen weet te hebben van de omstandigheid dat de wereld er op dit gebied, ook als alle cijfers en ervaringen zo terughoudend mogelijk worden geïnterpreteerd, echt anders uitziet dan in 1980. Geen zinnig mens kon toen vermoeden op welke schaal een en ander voorkwam, en tot welke narigheid dat kon leiden. Benjamin Rossen wil daar, om hem moverende redenen, niets mee te maken hebben en is daardoor ook niet in staat om de emotionele onderstromen van de zaak-Oude-Pekela op andere dan misprijzende wijze te beschrijven.

Op geschiedschrijving heeft de auteur trouwens een heel aparte visie. Zijn stelling is dat er eigenlijk nooit iets nieuws gebeurt: de gedachte dat er wel iets nieuws gebeurt is ‘een steeds terugkerend kenmerk van zedenangst’. Rond seksueel misbruik speelt zich hetzelfde af als rond masturbatie, ‘in feite een oude hysterie’ (dat er aan het eerste ook iemand anders te pas moet komen, ook als het pedofilie heet, is kennelijk een verwaarloosbaar detail). ‘Het is toch op z'n minst enigszins naïef,’ schrijft Rossen op dezelfde bladzijde, ‘om te denken dat de instincten en gedragspatronen van onze soort plotseling kunnen veranderen en een nieuw tijdperk inluiden waarin, als nooit tevoren, kidnapping, incest en seksueel misbruik van kinderen op grote schaal voorkomen.’

Een merkwaardige geruststelling, van een massapsycholoog, maar als cirkelredenering klopt het natuurlijk wel: wat je bij voorbaat verwerpt, kom je ook nooit meer tegen.

■