Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 5]

Eigenaardigheden in een wiebelende wereld
De krachtige verwondering van Elma van Haren

De wankel door Elma van Haren Uitgever De Harmonie, f 22,90

Rob Schouten

In 1988 debuteerde Elma van Haren met de bundel De reis naar het Welkom geheten. Die werd prompt beloond met de C.J. Buddingh'-prijs, en terecht, want achter de onorthodoxe titel ging ook onorthodoxe poëzie schuil. Hoewel de schrijfster, even dwars als genereus, eens verklaarde alles goed en interessant te vinden zolang het maar poëzie was, lijkt ze in die eerste bundel nauwelijks beïnvloed door bestaande tendenzen. Haar werk bevindt zich ongebruikelijk dicht bij wat het brein, de ongevormde klont gedachten, afscheidt. Concentratie en condensatie zijn er niet bij, bedachte preexistente vormgeving interesseert haar niet, ze springt graag van de hak op de tak of legt tamelijk idiosyncratische verbanden. Maar het geluid in De reis naar het Welkom geheten is sterk en eigenzinnig, eerder dan mooi en uitgebalanceerd.

De titel van Van Harens nieuwe bundel De Wankel belooft al evenmin afgewogen, sierlijke poëzie. Het tot zelfstandig naamwoord gepromoveerde adjectief ‘wankel’ symboliseert een karakteristiek trekje van deze gedichten: toevoegingen en bijzaak worden hoofdzaak. Op de tot voor kort in de Nederlandse poëzie overheersende trend van abstraherende, soms cerebrale poëzie geeft Van Haren, ‘beslist geen fluisterend riet of riet dat ritselt’, een evidente verwijzing naar traditionele poëtica's, een uiterst persoonlijk antwoord. Niet door het neerpennen van anekdotes of gevoelens in dichtvorm, maar door het blootleggen van haar eigen overwegingen, associaties, intuïties en zintuiglijke waarnemingen, niet minder dan wat zij noemt ‘de “witte wieven” van ons onderbewustzijn’.

Een riskant genre dat nog wel eens tot ondoordringbare eigenaardigheden wil leiden. Inderdaad is Van Harens poëzie allerminst ontbloot van egocentrisme, op zichzelf trouwens niet de slechtste impuls van vernieuwende teksten. De wereld en de werkelijkheid zijn hier vreemde instanties, waarmee de schrijfster zo goed en zo kwaad als het gaat relaties moet zien te onderhouden. Toch is dit geen werk van een kwetsbaar, wereldvreemd wezentje, maar dat van iemand met een krachtige verwondering om ‘Het nu, met zijn eeuwige kameleontische betrekkingen’. Elders schrijft ze ‘De wereld wiebelt’, maar ‘Om zo min mogelijk de balans te verstoren, / zet ik reuze voetstappen, maar / honderden kleine takjes breken al bij / de geringste oogopslag, // Het blijkt altijd een giraf, die ik tong wil zoenen.’

Elma van Haren
herman van den boom

Dit zijn regels uit de afdeling ‘Marot’, hetgeen zotskolf betekent. Maar die titel moet welhaast ironisch bedoeld zijn want de nar hangt ze er niet in uit. Integendeel, het is de zwaarste sector van De Wankel, vol existentiële problemen, zorgen over de toekomst, ‘The Fury of the Almighty’ en de vraag hoe vrij te zijn ‘binnen een besloten ruimte’. In sommige van deze Marot-verzen proeft men duidelijk de smaak van een andere dichter. Kees Ouwens, ook geen onbekende in het rijk der introverten. Iets té duidelijk is dat het geval in een regel als ‘Ik verlangde vurig naar de zuiverst mogelijke toonhoogte om / de kern van deze ijskoude waterval te splijten, maar al bij één / enkele zonnestraal op heel die schittering, vervluchtigde ik / tot de keerzijde van verlangen. Maar nog eens vatte ik moed en mijn / verlangen draaide en keerde met iedere hoopvolle opworp / van kruis of munt.’

Bokkesprongen

Overigens is Van Haren veel minder geobsedeerd, en ook minder somber, lijkt het. De ongerijmdheid van het bestaan, waar ze toch met minstens één been in staat, getuige de vele contemporaine verwijzingen, verleidt haar in de eerste plaats tot averechtse, op het eerste gezicht niet altijd met elkaar in verband staande observaties. Vooral in de eerste regels van verzen zet ze graag ongelijksoortige grootheden naast elkaar, bokkesprongen die typografisch door de vele onrustig verspringende regels worden gekarakteriseerd. In het eerste gedeelte van het gedicht ‘Idioom’ lees je wat haar poëzie zoal in gang weet te zetten:

Twee dezelfde oer-hollandse ansichtkaarten
aan elkaar,

geven een groter bollenveld.

het wonderpannetje in het warenhuis demonstreert,
dat melk nooit

hoeft over te koken.

Omrust kruipt in mijn pen.
Waarom het lichaam niet
gelijke tred laten houden?

Ritme van wielen vleit me tegen het zuiden aan.’

Wie er iets aan wil interpreteren ziet hoe uitbreiding niets wezenlijks verandert (de ansichtkaarten) en het wonderpannetje de materie in toom houdt. Op z'n minst wonderlijke bronnen voor juist de dichterlijke onrust. Maar Van Haren lijkt soms een beetje verliefd op de tegenstrijdige smeltkroes van het leven, de overbodige, nutteloze, tot niets concreets leidende diversiteit van indrukken. Bij haar tellen de facetten van het moment meer dan de lange duur, laat staan de eeuwigheid. Haar retorische vraag ‘Waarom draagt niet iedereen zo'n helder oog, verwant aan Zbigniew Herberts kiezelstenen’, vat ik dan ook niet op als een wanhopig verlangen naar helderheid, maar als een verbaasde constatering van een condition humaine. Helderheid en doelgerichtheid deprimeren haar juist. Na weer zo'n eigenaardige opsomming in het gedicht ‘Kralengordijn’ mompelt ze tussen haakjes: ‘Alle dingen zijn zo bruikbaar, / dat men er moedeloos van wordt’.

Van Harens eigen wereld is die van onaffe onzekerheid, de fantasie, de halfslaap, de dagdroom. Over die blik lezen we: ‘Zij ligt zich geheel te verbloemen / in het vocabulaire van de halfslaap, / afgesneden stukjes tekst, die als een levendig / behang van rupsen naar het zonlicht kruipen.’ In een van haar minder vindingrijke momenten schrijft ze ‘gedachten en gedichten schelen maar één letter’, en dat zegt genoeg over haar standpunt: het vers ligt wat haar betreft tegen het woelige brein aan. Dat is ook een van de verklaringen voor de aanzienlijke lengte van haar verzen; zo min als haar gedachten breidelt ze haar gedichten.

Ik moet bekennen dat ik niet goed kan verklaren hoe het haar lukt die naar vorm en inhoud consequent amorfe gedichten toch die eenheid mee te geven, die ervoor zorgt dat Elma van Haren, in een zo vroeg stadium van haar dichterschap, al onverwisselbaar naar Elma van Haren klinkt. Het moet wel zoiets zijn als het op de voorgrond dringen van de eigen persoonlijkheid waarin, als het goed gaat, nu eenmaal losse eindjes bij elkaar komen zonder dat ze per se aan elkaar geknoopt worden. Me dunkt dat De Wankel bevestigt waarop we bij haar debuut mochten hopen: een dichteres met een eigen geluid, die niet wenst mee te draaien in welke dichterlijke mode ook, ‘zodat ik niet hoef op te schrijven. / wat ik nooit heb gedacht’. De belijdenis van het oorspronkelijke dus. Een originaliteit wier bokkesprongen bestuurd worden door een onmiskenbaar aanwezige hypersensor die zorgt dat het lijntje steeds net niet breekt.

Een karakteristiek gedicht (maar ze zijn het vrijwel allemaal), is ‘De Wankel II’:

Sommige mensen persen hun lippen op elkaar.
Een rand van ijs

tegen donker water.

Hun glazen ogen zijn weerbarstig,
hun koelte overweldigend.

Men zegt, het is verlegenheid, maar die
koelte die koude,

die je tegemoet waait door

de lange stenen gang.

het lukt me soms,
- wanneer ik iemand tegenkom -
onbewogen te blijven staan.

Sluipwesp, roerloos in de lucht.

Onmerkbaar gaan mijn vleugels

als een razende

op en neer.

In die geest zijn alle gedichten in De Wankel geschreven, vanuit de ervaring dat je de orde maar bij jezelf moet zoeken, in een ruitjesschrift, ‘mijn eigen met goud doorschoten / schematische gevangenis’.

■