Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Danilo Kiš
Vervolg van pagina 1

uit drie soorten hoofdstukken, geschreven in drastisch verschillende stijlen. Het begin (na de proloog) waar ik zojuist uit citeerde, behoort tot de ‘Reisschetsen’: gedetailleerde fragmenten uit de rusteloze omzwervingen van E.S. Dan zijn er de ‘Notities van een waanzinnige’, verdeeld over vijf hoofdstukken, waarin E.S. in ‘directe’ notitievorm verslag doet van zijn hartverscheurende gedachten en herinneringen - het zijn, geloof ik, de hoofdstukken die ik het aangrijpendst vind. Nogal wat van deze notities slaan op lekker eten, wat niet zo verwonderlijk is gezien de niet aflatende zorg van E.S. om althans niet van de honger om te komen; maar ook zijn er bij voorbeeld zelfmoordfantasieën en verhalen waarin absurdisme en bloedige ernst door elkaar heen lopen, zoals in de ‘Verhandeling over de aardappel’: ‘De tijd is nu gekomen om over onszelf na te denken uit het oogpunt van leven en dood, niet als egoïstische individuen, maar uit het oogpunt van ons hele ras, van dat goddelijke onkruid der aarde, her en der over de wereld verspreid, verstrooid over alle continenten, net als die ongelukkige aardappel (...) die net als wij zijn oorsprong heeft in de verre duistere geschiedenis van de aarde, maar waarvan het bestaansrecht niet in twijfel wordt getrokken, zoals het onze, zolang er op de wereld nog hongerige monden zijn en zolang de aarde bestaat.’

De derde categorie hoofdstukken - het ‘Gerechtelijk onderzoek’ en het ‘Getuigenverhoor’ - is geschreven in een monotone vraag-en-antwoordvorm. Het temporele uitgangspunt van deze hoofdstukken, die het grootste deel van het boek omvatten, ligt na het schrijven van de brief waar alles om draait, maar de tekst doorkruist volgens het achterdochtige associatieprincipe van de ondervrager sprongsgewijs het hele leven van E.S. Zo komt het dat passages uit de ‘Reisschetsen’ en de ‘Notities van een waanzinnige’ hier regelmatig andermaal aan bod komen, soms verhelderend, zeker zo vaak verduisterend, mythologiserend, ironiserend. Deze hoofdstukken deden me overigens onmiddellijk aan Joyce denken, dat wil zeggen aan de zeventiende episode van Ulysses, die de Ithaca-episode wordt genoemd. Ook hier is er sprake van een soort ‘catechetische ondervraging’: een eindeloze reeks onpersoonlijk geformuleerde vragen gevolgd door exacte, meestal uitputtend volledige antwoorden.

Spoorloos

Door die aan Ulysses ontleende techniek, alsook door het feit dat Kiš zich van meerdere registers bedient, kreeg ik al gauw het vermoeden dat Zandloper (of de trilogie die Zandloper vormt met Kinderleed en Tuin, as) wel eens méér met Joyce te maken zou kunnen hebben. Dat vermoeden werd versterkt door wat ik in de ‘korte autobiografie’ las, die Kiš als toevoeging bij zijn Verzameld werk (1983) schreef. In de eerste de beste zin daarvan brengt hij zijn vader in verband met Leopold Bloom: ‘Mijn vader aanschouwde het levenslicht in West-Hongarije en behaalde zijn diploma aan de handelsacademie in de geboorteplaats van een zekere meneer Virág, die bij de gratie van de heer Joyce de beroemde Leopold Bloom zou worden.’

Ik begreep dat dat een hint moest zijn: Kiš ziet E.S. waarschijnlijk als een latere, ongelukkiger versie van Leopold Bloom. En inderdaad, de overeenkomsten zijn legio: beiden zijn jood, beiden zien het leven als een rollenspel, beiden zijn - in verschillende gradaties - goedmoedig, zorgelijk, humaan, ironisch, geobsedeerd door vrouwen, eten en drinken, beiden zijn zwervers en dromers, om niet te zeggen fantasten (‘Luftmensch’ werd E.S. door een familielid genoemd - tot zijn romanplannen behoorde het project Parade in de harem). Maar de verschillen zijn beslissend: Bloom komt na zijn omzwervingen door Dublin veilig thuis bij Molly, E.S. verdwijnt na te zijn opgejaagd door Joegoslavië en Hongarije spoorloos.

Kiš (‘de etnografische rariteit die ik zelf ben zal samen met mij uitsterven’) is veeltalig en kosmopolitisch als Joyce; stellig zijn zowel zijn zucht naar encyclopedische veelomvattendheid als zijn neiging tot literaire vervreemding en verhulling even groot als die van de Ierse meester. Maar de trilogie waar Zandloper het sluitstuk van is, is zoiets als Ulysses herschreven na Auschwitz: de kampen hebben het Kiš onmogelijk gemaakt die oeroude grondtekst van de westerse beschaving te gebruiken die de held van Joyce tenslotte toch de weg naar huis wijst. Toen ik Kiš in de openingsalinea van dit stuk een van de allerbelangrijkste naoorlogse schrijvers noemde, bedoelde ik dat dan ook in de meest pregnante zin van dat woord.

■