Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 1]

VN Vrij Nederland
Boekenbijlage
25 november 1989 - nummer 47

Omzwervingen zonder thuiskomst
‘Zandloper’ van Danilo Kis, een naoorlogse Ulysses

Cyrille Offermans

Op 15 oktober jl. overleed in Parijs de Joegoslavische schrijver Danilo Kis. Hij werd 54 jaar. Kis is weliswaar geen vertrouwde naam, maar dat heeft weinig te maken met de bijzonderheid en de kwaliteit van zijn romans en verhalen. Twee boeken van hem verschenen de afgelopen jaren bij De Bezige Bij in vertaling: Een graftombe voor Boris Davidovitsj en Encyclopedie van de doden. Deze week verscheen in Nederlandse vertaling: Zandloper. Cyrille Offermans las dit boek van Kis, die met schrijvers als György Konrád en Milan Kundera representatief is voor het niveau van de huidige literatuur uit Midden-Europa, en ontdekte parallellen met James Joyce.

Half oktober is in Parijs de Joegoslavische schrijver Danilo Kiš overleden, amper vierenvijftig jaar oud. Het overlijdensbericht heeft de kranten gehaald, maar daar is ook alles mee gezegd: hij was blijkbaar niet bekend genoeg om de literaire redacteuren tot het schrijven van uitgebreide necroliogieën te bewegen. Helaas, moet ik zeggen, want ik reken Kiš tot de allerbelangrijkste auteurs van na de oorlog, iemand van het kaliber Konrád en Levi (met wie hij ook om andere redenen te vergelijken is), iemand dus ook wiens boeken je het gevoel geven van een veel meer dan enkel literaire noodzaak. Het is daarom te hopen dat de vertaling van de uit 1972 daterende roman Peščanik (= Zandloper), die nu verschenen is, hem in elk geval postuum de eer zal verschaffen waar zijn werk aanspraak op maakt.

Ik denk dat een introductie als deze Kiš enigszins sceptisch zou hebben gestemd. Een boek aanprijzen in relatie tot het literair strikt genomen irrelevante feit dat de auteur ervan zojuist is overleden, zou hij, denk ik, een verwerpelijke reclametruc hebben gevonden. Boeken moesten het in zijn ogen, terecht, zoveel mogelijk op eigen kracht doen; autobiografische achtergrondgegevens, hoe belangrijk dan ook, heeft hij ook zelf nooit meer dan mondjesmaat verstrekt. Dat zijn vader, samen met bijna al zijn familieleden, ‘is verdwenen in Auschwitz’, heeft hij in interviews en dergelijke lange tijd bewust onbesproken gelaten. Het zou in het communistische Joegoslavië als bewijs voor zijn politieke loyaliteit en rechtlijnigheid hebben gegolden, als garantie ook dat hij achter het esthetisch programma van het socialistisch realisme stond. Dat vertelde hij vijf jaar geleden in een zeer behartigenswaardig interview aan Lela Zečković (zie: De Revisor 1985/3).

Nadrukkelijk zegt Kiš daar ook dat hij bang was het etiket ‘joods schrijver’ te krijgen opgeplakt; hij vreesde dat het woord joods, als elk adjectief, de betekenis van het woord ‘schrijver’ zou beperken en verengen. ‘En ik wilde nooit (...) een schrijver van minderheden zijn (...) omdat boeken over minderheden me met afschuw vervullen, want ze dragen in zich vaak het succes van sectarisme, het alibi van minderheden, zodat dergelijke boeken een extraliteraire kwaliteit verkrijgen en op een speciale manier ontvangen worden door het publiek. Als je een boek alleen leest omdat het over negers, joden, homoseksuelen of, neem me niet kwalijk, over vrouwen gaat, dan interesseert zulke bellettrie mij niet of nauwelijks; daarover verneem ik liever via studies, wetenschappelijk onderzoek, boeken gebaseerd op documenten’.

ZANDLOPER
door Danilo Kis
Vertaling Reina Dokter
Uitgever De Bezige Bij, 256 p., f 36,50

Danilo Kiš

Biografische en autobiografische gegevens heeft Kiš ook in zijn werk altijd in hoge mate verhuld, al hebben de door hem met veel raffinement gehanteerde documentaire procédés een sterk objectiverend effect. Dat maakt zeker een belangrijk deel van de fascinatie van zijn boeken uit: je hebt voortdurend het vermoeden dat er belangwekkende dingen verzwegen worden, dat je met verhalen of documenten om de tuin - of misschien liever: langs dodelijke afgronden wordt geleid, dat je het belangrijkste, net als bij een willekeurig politierapport, tussen de regels en de stempels door moet lezen. Of zijn documenten authentiek, bewerkt, vervalst of eenvoudigweg gefingeerd zijn, is in elk geval - net als bij Borges, aan wie Kiš in dit opzicht stellig schatplichtig is (over Borges' sociale blindheid heeft hij zich daarentegen zeer kritisch uitgelaten) - principieel onzeker.

Hallucinerend

De directe aanleiding tot Zandloper bestaat uit een ‘als door een wonder teruggevonden’ brief van Kiš' vader aan diens zus Olga, zijn laatste, door de ziel snijdende levensteken voor hij definitief zou ‘verdwijnen’. Die brief, gedateerd 5 april 1942, vormt (vermoedelijk letterlijk) het sluitstuk van het boek; in alles wat voorafgaat wordt daarnaar toe gewerkt. Ik kreeg onder het lezen op een gegeven moment, ik denk omstreeks pagina vijftig of zestig, het vermoeden dat die brief nog wel ergens in het boek zou opduiken, wat, toen ik even bladerde, onmiddellijk bevestigd werd. Gelukkig heb ik de verleiding weerstaan hem toen maar meteen te lezen ook: men moet de deerniswekkende zwerftocht langs familie en bekenden, waarvan de vader in die brief gewag maakt, eerst in de uitgerekte, meerdimensionale, geïntensiveerde, om niet te zeggen: hallucinerende vormen lezen waarin Kiš hem literair heeft ‘vervreemd’.

Het boek begint traag, compact, in heldere zinnen - maar in het donker. Dat begin is moeilijk (het boek als zodanig is trouwens aanzienlijk moeilijker dan de twee eerder van Kiš in het Nederlands vertaalde boeken, Een grafmonument voor Boris Davidovitsj en Encyclopedie van de doden): de lezer weet niet meer dan wat een paar tergend langzaam aan het weinige licht acclimatiserende ogen waarnemen. Er is in objectiverende stijl en op gedempte toon sprake van een anonieme man (later blijkt het om E.S. te gaan, ofte wel om Eduard Sam, zoals hij in Tuin, as heet, dat wil zeggen: de vader) die op basis van ‘de laatste dagen’ her en der gemaakte aantekeningen een brief begint te schrijven: ‘Hoewel hij op dit ogenblik moedeloos en vertwijfeld is, komt ergens diep in zijn bewustzijn het voorgevoel bij hem op dat die kleine episode van hun familiegeschiedenis, die korte kroniek, misschien de kracht in zich draagt van die annalen die, wanneer ze een lange reeks van jaren en zelfs na millennia voor de dag komen, tot getuigenis van een tijdperk worden (...), zoals de fragmenten van de handschriften die in de Dode Zee gevonden zijn of in ruïnes van tempels of op muren van gevangenissen’

Wat het boek zo intrigerend maakt is dat de elementen voor ‘die korte kroniek’ zijn versnipperd over het hele boek en beschreven vanuit verschillende perspectieven, in verschillende versies en in aanzienlijk verschillende maten van gedetailleerdheid. Na enige tijd ontstaan wel de contouren van een verhaal, maar er is niets wat op een rode draad lijkt die de voortgang van dat verhaal markeert. Daarentegen is er wel sprake van lange omwegen, in zekere zin is het hele boek zelfs één gigantische omweg.

Toch mag men dat allerminst zien als een gratuit (‘grensverleggend’) experiment, het is eerder een haast noodzakelijke strategie: de poging van een schrijver zich de laatste dagen van een opgejaagd en vernederd man, zijn vader, voor de geest te halen, wordt bij voorbaat zozeer bedreigd door een alles verkitschende sentimentaliteit en pathetiek, dat hij zich wel gedwongen moet hebben gezien tot literaire vervreemding. De koele, afstandelijke toon die als gevolg daarvan kenmerkend is voor grote delen van het boek, heeft trouwens niet zelden een ironisch effect dat vele malen schrijnender is dan met een meer direct emotionele benadering haalbaar zou zijn geweest.

Het boek bestaat, afgezien van de slotbrief,

Vervolg op pagina 4