Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 8]

De verleiding van het nazisme
Een studie naar de vrouwen in nazi-Duitsland

Moeders in het vaderland door Claudia Koonz Vertaling Joke Traats Uitgever Meulenhoff, 648 p., f 69,50

Selma Leydesdorff

Vrouwen in nazi-Duitsland..., die woorden roepen beelden op. Ze lopen in groten getale in een optocht, vermoedelijk staat de Führer te kijken. De rechterarm is gestrekt en brengt een fascistengroet. De vrouwen zijn gekleed in een bruin uniform en ze dragen om hun arm een band waarop een swastika is geborduurd. Andere keren hebben ze gewoon een jurk aan, als het ware om te laten zien dat onder het nationaal-socialisme ook een gewone vrouw blij kan zijn. Vrouwen hebben massaal achter Hitler aan gelopen en in hem het symbool van Duitse mannelijkheid gezien, en ze hebben zich daarom blijmoedig aan hem onderworpen. Wij vragen ons nu af wat dat voor vrouwen waren. Hoe verhielden zij zich tot vrouwen van een ‘minder ras’, tot vrouwen die getrouwd waren met mensen ‘van een minder ras’, of tot vrouwen die een krankzinnige, die door euthanasie werd bedreigd, in de familie hadden? Immers, voor hen was de massale jubel voor de barbarij een nachtmerrie. Het onderzoek naar deze vraag is tot nu toe een van de verwaarloosde terreinen van de studie van het Duitse fascisme.

Bij nader onderzoek blijkt de parade niet te zijn samengesteld uit een homogene groep, ook al lijkt dat zo op het eerste gezicht. Claudia Koonz heeft al die verschillende groepen waaruit de massa was samengesteld in haar uitzonderlijke boek Moeders in het vaderland beschreven. Het blijkt dat de massa die Hitler steunde zeer verschillende motieven had, en niet iedereen liep even hard achter hem aan in die juichende zee van vrouwen. Dat beeld is hardnekkig, maar het is in feite een mythe, afkomstig van het Italiaanse fascisme. Mussolini schiep zijn oceanische meetings, waarin vrouwen uitzinnig aan zijn voeten lagen. Het resultaat was een pervers verklikkerssysteem op het niveau van de microkosmologie van het gezin, een ingrijpen van de staat in ieder detail van het dagelijks leven en internalisering van de moraal van leven en baren voor het vaderland. In de film Una giomata particulare speelde Sophia Loren de huisvrouw, die in een (weliswaar erg mooie) peignoir en onderjurk dit leven zonder individualisme leidt.

In Italië wordt deze vrouwelijke begeestering al jarenlang door vakhistorici bestudeerd. Zij hebben geconstateerd dat die begeestering zelf ten dele een mythe is, die voortkomt uit het filmmateriaal en beelden die bewaard zijn. Een massa juichende vrouwen geeft een filmisch beeld; niet die ene vrouw, die bedenkt er helemaal geen zin in te hebben. Zij valt niet zo te filmen, en werd geen deel van een op film vastgelegde en collectieve herinnering. Luisa Passerini, een van de belangrijkste onderzoeksters van de positie van vrouwen in het fascisme, wier werk recent in het Engels is vertaald, heeft laten zien dat die vrouwen helemaal niet zo enthousiast waren. Tenminste, niet in het door haar bestudeerde progressieve bolwerk Turijn. In tegenstelling tot wat werd aangenomen waren vrouwen zo dissident, dat propaganda-instellingen en de regering gedwongen waren hen extra onder druk te zetten met steeds herhaalde krachtige propaganda en steeds strengere straf voor hen die niet meededen. Maar het lukte niet. De vrouwen wilden bijvoorbeeld niet zo hard werken voor het vaderland als van hen verwacht werd, want ze waren uitgeput, doordat ze al zoveel mogelijk soldaten moesten baren. Toch waren ze nodig voor de oorlogsindustrie.

Zelfrechtvaardiging

In Duitsland zijn die beelden van massale vrouwelijke aanhang veel minder onderzocht. Men schaamt zich ervoor, en ook feministische onderzoeksters zijn er tot nu toe niet in geslaagd een beeld te vormen van hun nationaal-socialistische grootmoeders.

Bij gebrek aan een duidelijk beeld van de vrouwen uit dat verleden, is er alle ruimte om te filosoferen over de rol van Duitse vrouwen onder het nationaal-socialisme, wat gepaard gaat met veel verwarring en zelfrechtvaardiging. Wie ooit een boekhandel in West-Duitsland bezoekt, stuit op een rij nostalgische geschriften over een periode die voor vrouwen werd afgesloten met dood, bombardement, verkrachting en armoede. Deze deerniswekkende blondines duiken op in populaire films als De verdoemden van Visconti, en Nachtportier. Wat met Duitse vrouwen is gebeurd, werd geësthetiseerd, en de schoonheid van de beelden geeft een mogelijkheid tot identificatie en slachtoffer-denken. Dit wordt helaas niet zelden tot in het absurde doorgetrokken. De redenering is als volgt: vrouwen waren ook in die tijd het slachtoffer van mannen, meegesleurd als ze werden in de oorlog. Eigenlijk waren ze er net zo erg aan toe als joden, want ze hadden net zo goed ook gesteriliseerd kunnen worden. Of er wordt gezegd dat vrouwen geen deel hebben gehad aan het fascisme. Iemand als de bekende en onverdachte psychoanalytica Margaretha Mitscherlich heeft deze opvatting gesteund met de analyse dat antisemitisme een mannenziekte is, een projectie van vaderhaat, incestwens en rivaliteitsagressie.

Claudia Koonz
colleen mckay

De verdienste van het boek van Koonz is dat zij al deze onzin weerlegt en de verleiding zelf onder de loep neemt. Vermoedelijk heeft zij dat kunnen doen doordat zij als Amerikaanse van een afstand heeft gekeken, en er zich over is blijven verbazen hoe al die nette huisvrouwen zo racistisch konden worden. Het boek is

[p. 9]

ook een onderzoek naar de ambivalentie van vrouwen ten opzichte van het nazisme, dat de Arische vrouw een aantrekkelijk levensdoel gaf. De nieuwe politiek gaf hun een eigen plaats in een wereld afgescheiden van de wrede wereld van mannen. Moederschap en vrouwelijkheid werden idealen, verwoord in de drie K's van Kinder, Kuche und Kirche. Koonz laat op overtuigende wijze zien hoezeer de rassenleer een integraal onderdeel was van deze nazistische definitie van vrouwelijkheid. De biologische afbakening van het Arische ras ten opzichte van andere rassen werd doorsneden door de afbakening van de ene sekse ten opzichte van de andere.

Toch heeft het jaren gekost om de massa van de vrouwen voor die politiek te winnen, en veel vrouwen hebben zich lange tijd verzet, bijvoorbeeld omdat nationaal-socialisme wel de gang naar de kerk predikte maar in essentie onchristelijk was. Koonz beschrijft de worsteling van die vrouwen, die jarenlang hun christelijke organisaties tegen de dominantie van de nieuwe leer hebben geprobeerd te verdedigen. Dat deden ze dan door gehoorzaam te lijken aan het nieuwe gezag, bijvoorbeeld door gedoopte joodse vrouwen, die ooit als bekeerden met open armen waren binnengehaald, er meteen uit te zetten, maar hen in het geheim wél te blijven steunen. Op basis van een zo verkregen autonomie waren zij in staat lange tijd een haard van verzet te vormen tegen de euthanasieprogramma's voor zwakzinnigen en zieken, die op geen enkele wijze in te passen waren in een christelijke moraal. Deze programma's moest de regering uiteindelijk opgeven.

Koonz zou een slecht boek geschreven hebben als ze deze vrouwen hadden geheroïseerd, want haarfijn laat ze zien dat ook de christelijke vrouwenorganisaties uiteindelijk deel werden van de nazistische politiek en van een staat die het privé-leven van mensen tot in alle details bepaalde. Met eindeloos geduld heeft zij vroegere leden opgespoord, interviews gehouden en archieven doorgenomen. En regelmatig is zij geschrokken van de mate waarin in gesprekken nog steeds dezelfde racistische ideeën verkondigd worden.

Onoverbrugbare kloof

In een interview zijn er altijd twee partijen, en twee verwachtingspatronen. Dit wordt het mooiste belicht in een verslag van het gesprek met Gertrud Scholtz-Klink, de voormalige leidster van Frauenwerk, het vrouwenministerie van het Derde Rijk. Deze vertelde de Amerikaanse historica hoe goed het bureau gewerkt had, hoe invloedrijk het bureau was geweest en zij wilde het gesprek gebruiken om alsnog van de geschiedenis gelijk te krijgen. Claudia Koonz, die voor deze gelegenheid ook haar blonde haar in nette vlechten had opgerold, beschrijft beeldend hoe boos ze werd. Ze had berouw verwacht. Toch dwong ze zichzelf ‘de logica’ van deze vrouwenleidster aan te horen. Het boek eindigt met de tegenpool: een interview met een overlevende van Auschwitz, die haar zwijgen doorbreekt als tegenwicht tegen de zoektocht naar een positieve Hitler, en de positieve kant van het nazisme, die volgens haar op dit moment in Duitsland ondernomen wordt.

Moeders in het vaderland is wel uit de hand gelopen door een overvloed aan voorbeelden. Eén voorbeeld van een opstel van een vrouw die beschrijft hoe zij nazi werd is niet genoeg, maar Koonz geeft er tientallen. Ook de strijd tussen verschillende groepen en stromingen wordt en detail belicht. Soms verdwaalde ik in de overdaad die zo'n eerste samenvattende studie noodzakelijk met zich meebrengt. Maar laten we wel wezen: er bevonden zich miljoenen vrouwen tussen Scholtz-Klink en de joodse overlevende Frau Roth.

Meer begrip heeft er bij Claudia Koonz niet toe geleid dat ze de vrouwelijke hordes vrijpleit. Zij kiest haar hele boek door voor de slachtoffers van het nationaal-socialisme, en weigert de vrouwelijke nationaal-socialisten ook slachtoffer te noemen. Daarom is zij in Duitsland fel bekritiseerd. Maar volgens haar kozen vrouwen zelf voor het nazisme, want het had hun iets te bieden. Daarmee rekent zij af met de mythe dat vrouwen tegen hun zin tot de drie K's gedwongen zouden zijn.

■