Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 6]

Een klein deurtje in de grote poort van het geheugen
‘Arabesken’, een literaire puzzel van Anton Sjammas

Arabesken door Anton Sjammas Vertaling Tamir Herzberg en Miriam Veen Uitgever Bert Bakker, 273 p., f 37,90

Atte Jongstra

Het mooie van negentiende-eeuwse encyclopedieën is dat de samenstellers ervan nog niet werden voortgejaagd door de plicht een stortvloed van met name natuurkundige kennis omtrent de wereld in hun werk onder te brengen - die zou enkele tientallen jaren later pas losbarsten. Nederlandse encyclopedisten als Nieuwenhuis, Witsen Geysbeek of Winkler Prins hadden tijd om stil te staan bij hun favoriete onderwerpen. Met jaloersmakende rust weiden ze uit en zetten ze op- en misvattingen over het behandelde uiteen, zonder daarbij op één of twee kolommen méér te kijken. Een mooi voorbeeld is het lemma ‘Arabesken’ uit de eerste druk van Winkler Prins' Geïllustreerde Encyclopaedie (1870). In maar liefst zeven en een halve, met een zestal specimina verluchte kolommen bestrijdt de samensteller de mening dat de oorsprong van deze ‘fantastische zamenvoeging van allerlei omtrekken en lijnen, vooral aan het planten- en dierenrijk ontleend, waaraan tevens een zekere regelmatigheid niet ontbreken mag’ ook inderdaad van Arabische oorsprong is. Eerder kwam deze ornamentiek al bij Grieken en Romeinen voor, schrijft Winkler Prins. En hij citeert ten bewijze de Romeinse bouwmeester Vitruvius, die vanuit zijn gestrenge kunstopvattingen de arabeske al bestreed als lichtzinnig en ‘onvoegzaam’: ‘Tot zuilen neemt men rietbundels, die dooreengestrengelde takken en opgespleten bladeren dragen; uit candelabres rijzen, alsof zij met wortels in den grond waren bevestigd, bladeren en bloemen omhoog, op welke levende wezens zijn geplaatst. Elders ziet men, dat zich uit bloemen gedaanten met menschelijke gelaatstrekken of ook wel dierenkoppen verheffen, dingen die niet bestaan, niet kunnen bestaan en nimmer zullen bestaan...’ Winkler Prins deelt Vitruvius' afkeer van de arabeske overigens niet, zolang tenminste ‘de weelderigheid der fantasie steeds door een zuiver schoonheidsgevoel wordt beteugeld’.

Een arabeske van Theodore de Bry, Luiks graveur en uitgever 1561-1623

Lezers met gestrenge opvattingen over verhaallijn en motieven, liefhebbers van de ‘klassieke roman’, lezers die in bestaan of kunst niet al te zeer lastig wensen te worden gevallen door ‘dingen die nimmer zullen bestaan’, zullen vele ‘onvoegzaamheden’ aantreffen in Anton Sjammas' roman Arabesken. Nomen est omen: het is een ineenstrengeling van verhalen uit het Palestijnse dorp waar hij is opgegroeid. Sommige keren in verschillende versies terug, en als je het idee hebt bij de wortels te zijn aangeland, slingert Sjammas' proza alweer via grillige, associatieve lijnen naar blad en bloemkronen. Arabesken bevat de geschiedenis van de familie Sjammas, en daarnaast het verhaal van de schrijver zelf. Het laatste deel speelt in de tegenwoordige tijd, zou je kunnen zeggen. Maar tijd is een problematisch begrip in Arabesken, want ook in de passages waarin de familieverwikkelingen worden verteld vloeien (ook in de stijl) heden en verleden ineen. Eigenlijk telt maar één tijd: de tegenwoordigheid van de herinnering. In die herinnering is Anton Sjammas op zoek naar iets als ‘een verloren identiteit’. Alleen het feit dat hij stamt uit een islamitisch-Palestijns geslacht dat zich tot het Grieks-katholicisme bekeerde, lijkt al reden genoeg, maar daarnaast blijkt ook nog eens zoveel binding met de joodse cultuur te bestaan, dat Sjammas zijn Arabesken oorspronkelijk in het Hebreeuws schreef.

Het leven in het dorp waar Anton Sjammas opgroeide is door vele gebeurtenissen verstoord. Naast de gewone, plattelandse ongeregeldheden als buitenechtelijke kinderen, emigratie van familieleden, ruzies en dood, zucht het domein van Sjammas' jeugd onder eerst Engelse, dan joodse overheersing. Dorpsgenoten verdwijnen, soms tijdelijk, soms voorgoed; de dood is een vaste bezoeker en komt in autobommen, geweerkogels of galgentouw. Existientiële onzekerheid beheerst de gemoederen.

Reconstrueren

In die achtergrond - en dat maakt het er voor de lezer van dit proza niet eenvoudiger op - lopen waarneembare werkelijkheid en hardnekkig voortlevende elementen uit het ‘bijgelovige’ volksverhaal dooreen. Gebeurtenissen in Arabesken passeren meer dan een keer de revue, de hoofdpersoon hoort ze van verschillende familieleden, en zo kan het gebeuren dat - om het veelgeciteerde beeld uit W.F. Hermans' essay over de klassieke roman te varieren - dezelfde mus meermalen van het dak valt, maar steeds met een andere betekenis en soms puur als incident. In de speurtocht naar zijn identiteit komt het er voor Sjammas op neer alle verhaalversies over zijn verleden tot een samenhangend geheel te reconstrueren en precies die taak heeft de lezer van Arabesken ook. En het reconstrueren van Sjammas' tekst lijkt bijna even fascinerend als de zoektocht naar persoonlijke achtergronden voor Sjammas zelf moet zijn geweest. Dat heeft niet slechts met de fascinatie van de literaire puzzel te maken, het goochelen met thema en motieven: dat doe je met het verstand. De persoonlijke betrokkenheid die dit boek oproept berust op iets anders. In de eerste plaats schrijft Anton Sjammas vanuit een grote (dichterlijke) verbeelding. Arabesken staat vol met prachtige verhalen, treffende beelden en bevat hier en daar onthutsende dialogen. Bijvoorbeeld:

‘Mijn krachten laten me de laatste tijd in de steek. Net als mijn eierstokken.’

‘Het spijt me, daar wilde ik niet naar toe.’

‘Er is ook niets meer om naar toe te gaan,’ zei ze met de stem van een lege baboesjka.’

Op veel plaatsen weet Anton Sjammas, althans bij mij, iets teweeg te brengen. Ontregeling waar het onwesterse gedachtenkronkels en reacties betreft, ontroering bij fraai geschreven passages. Het eerste doet je verwonderd bij de tekst stilstaan, het laatste maakt dat je door wilt lezen, op zoek naar het ‘geheim’ in de tekst en het leven van de schrijver. In Arabesken wordt dat geheim verbeeld door een grot waar een grote goudschat zou liggen opgestapeld, met een haan als wachter voor de ingang. Dat heeft alles van de Arabische ‘Sesam-open-U’ symboliek, maar de door Sjammas beschreven arabesken zijn ondertussen, alweer net als het woord zelf, minder specifiek oosters dan men misschien zou denken. De zoektocht naar de uiteindclijke waarheid gaat ook in de westerse verbeelding vaak via het ondergrondse. Zo begint Dantes weg naar het paradijs in de Divina Commedia bij de hellepoort, evenzeer bewaakt door de duivel in dierengedaante, zij het niet een haan maar een hond.

Sjammas' reis door de herinnering is geen strikt particuliere aangelegenheid, maar vertoont de trekken van de archetypische innerlijke speurtocht van de mens naar waarheid. Waar Sjammas over zichzelf als schrijver verhaalt - misschien wel het moeilijkste wat er is - doet hij dit al even bedreven en meeslepend. Toch bevat Arabesken een aantal slordigheden: een wonderlijke passage is bijvoorbeeld die waar Sjammas in een lift het lichtknopje niet kan vinden, de deuren opnieuw opent, en dan in de gang een lichtknopje weet te vinden in het schijnsel van het licht dat uit de lift valt. Ook in de stijl zijn een aantal onregelmatigheden aan te wijzen, al ben ik er niet overal zeker van of niet zijn beide vertalers daarvoor verantwoordelijk zijn. Verder bekoren regels als ‘Waarom zouden mijn voeten dan de onbekende grond betreden van het verleden dat verborgen lag in vergetelheid?’ of formuleringen als ‘de sterke hand van het grillige lot’ en ‘een soort van verboden-aan-te-raken-stalagmiet van twijfel’ mij niet al te zeer.

‘Wonderlijk zijn de associaties van het geheugen,’ schrijft Sjammas ergens. Dat zijn ‘queeste’ in de door religie en politiek verscheurde Palestijnse herinnering óók wonderlijk en associatief is geworden, wekt nauwelijks verbazing. Slaagt Sjammas er intussen ook inderdaad in zijn identiteit, de waarheid omtrent zichzelf, te vinden? ‘Oom Yoesoef zei altijd: een verhaal heeft het gemakkelijker als liet niet verteld wordt dan als het wel verteld wordt, want eenmaal verteld, is het maar een klein deurtje in de grote poort’ lezen we in Arabesken en Anton Sjammas verbeeldt de onvoltooidheid van zijn speurtocht door in zijn laatste regel een karmozijnrode haneveer op de vensterbank te laten vallen. Als symbool van het onvolmaakte: hij heeft niet meer getoond dan Oom Yoesoefs kleine deurtje, een grillig maar schitterend gebeeldhouwde doorgang in de grote poort van het geheugen. Arabesken is een indrukwekkend en overtuigend boek, ook op de plaatsen waar dingen gebeuren ‘die nimmer zullen bestaan’. Sjammas heeft - om met Winkler Prins te spreken - de weelderigheid van zijn fantasie (vrijwel) steeds door een juist kunstgevoel weten te beteugelen.

■