Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 9]

De duurzaamheid van literatuur
De ‘deconstructie’ van de literatuur en het lezen door de literatuursocioloog Hugo Verdaasdonk in ‘De vluchtigheid van literatuur’

Carel Peeters

Al enkele jaren geeft de Stichting het Amsterdams Fonds voor Kunst ter gelegenheid van de uitreiking van de jaarlijkse kunstprijzen opdracht tot het schrijven van een essay over de relatie kunst en maatschappij. Dit jaar werd de opdracht verleend aan de Tilburgse literatuursocioloog Hugo Verdaasdonk. Het resultaat, het 57 pagina's tellende boekje De vluchtigheid van literatuur (Bert Bakker, f 19,90), is een raadselachtig tendentieus betoog waarin van enige sympathie voor literatuur geen sprake is.

Een vraag als ‘Wat wil Hugo?’ is natuurlijk eenvoudig te beantwoorden. Weet ik bijvoorbeeld dat Hugo van gestampte muisjes houdt, dan luidt het antwoord: ‘Hugo wil gestampte muisjes op zijn brood.’ Of: ‘Wat wil Hugo?’ Wil hij een fiets met of zonder handremmen? Dat is allemaal eenvoudig genoeg. Maar het zou kunnen dat iemand in de vraag ‘Wat wil...’ een echo hoort. Waar heeft hij die vraag meer gehoord? Dan is hij op het goede spoor: de vraag ‘Wat wil...?’ betekent dat de steller voor een raadsel staat en nu wel eens wil weten wat die en die nu eigenlijk wil. De vraag ‘Wat wil...?’ gaat namelijk terug op een raadsel waar Freud voor stond en dat hem deed uitroepen: ‘Was will das Weib?’.

Hij wordt hier met dezelfde intensiteit gesteld met betrekking tot de literatuursocioloog Hugo Verdaasdonk. Wat wil Hugo? Het is mij een raadsel, zoals het Freud een raadsel was in verband met zijn preoccupatie. Onder het mom van wetenschap is hij al jaren bezig de wereld van het boek te onderzoeken: uitgevers, bibliotheken, literaire tijdschriften, kranten, critici, allemaal worden ze onderzocht en wat ik van het resultaat heb gezien maakte nooit dat ik van mijn stoel viel: er kwam niet veel meer uit dan wat ik zelf met een natte vinger kon bedenken.

Het meest opzichtige resultaat was het boekje De regels van de smaak, de teksten van lezingen die in 1985 op een congres onder dezelfde titel aan de Katholieke Universiteit Brabant (die toen nog niet zo heette) werden gehouden. Al zijn er volgens mij helemaal geen ‘regels van de smaak’, in deze lezingen werd onomstotelijk bewezen dat ze er op die dag voor even wel waren, want bijna elke spreker conformeerde zich maar al te graag aan de opdracht die Verdaasdonk hun had gesteld, tot en met Kees Fens en Robert Anker werden ze gegrepen door het idee dat er regels zouden zijn.

Als een ‘regel’ werd beschouwd dat de critici van de Nederlandse kranten vaak dezelfde boeken bespreken. Wie dat als een ‘regel’ of een voorschrift ziet waaraan men zich moet houden, beschouwt het feit dat een auto geacht wordt te kunnen rijden ook als een ‘regel’. Moeten die critici het dan niet hebben over de verschenen boeken van de literaire uitgevers, of ze maar een beetje hapsnap bespreken, hoe de wind waait? Kees Fens vertelde onder meer schuldbewust dat hij zich in de tijd dat hij wekelijks over Nederlandse literatuur schreef te veel aanpaste aan de smaak om hem heen. Het was heel relativerend en aardig van hem, maar een uiterst persoonlijk probleem, dat helemaal niet voor andere critici gold. Natuurlijk ontkomt niemand aan enige invloed van zijn omgeving, maar van ‘orkestratie’ van de smaak (de karakteristiek van Verdaasdonk waar Fens zo opgetogen over was) is helemaal geen sprake. Ze hebben het alleen en onvermijdelijk min of meer over hetzelfde onderwerp - het gaat immers om de Nederlandse literatuur - maar allemaal op een andere manier.

Communicatie

Triomfantelijk zette Verdaasdonks collega C.J. van Rees uiteen dat de appreciatie van Hans Faverey door de Nederlandse kritiek een sterk voorbeeld was van zo'n orkestratie: toen iemand eens intelligent en met begrip over hem geschreven had, volgden de andere critici gewillig. Een interessant geval, dat geef ik toe, maar geen afdoend bewijs dat er ‘regels van de smaak’ zouden zijn. Dat critici anders of gunstig over Faverey gingen denken is precies zoals het gaat wanneer er sprake is van een illuminatie: iemand werpt ineens licht in duisternis. Men wist aanvankelijk niet goed wat men van Faverey moest denken, hij was te moeilijk, en daar kwam ineens iemand die uitlegde hoe zijn gedichten gelezen konden worden. Zulke illuminaties zijn heel normaal. Van Rees zou een vergelijkbaar artikel kunnen schrijven over Ton Anbeeks uitspraak over het ontbreken van straatrumoer in de Nederlandse literatuur. Die is ook voortdurend in kritieken te vinden. Ook dat is heel normaal, want Anbeek zorgde met zijn stuk in De Gids eveneens voor een illuminatie: inderdaad, straatrumoer, dat ontbrak in de Nederlandse literatuur, daar hadden de meeste critici niet zo bij stilgestaan. Hetzelfde deed zich voor toen Anthony Mertens in Raster het volgens mij onzalige begrip ‘subjectivisme’ introduceerde om het grootste deel van de Nederlandse literatuur mee te karakteriseren. Dat was aanleiding om op in te gaan, om het te bevestigen, of om het te bestrijden. Hoe dan ook: het verspreidde zich voor enige tijd als een olievlek. Een ander voorbeeld: toen het begrip ‘Revisorproza’ ontstond - omdat de aard daarvan enigszins kon worden aangegeven - was het niet meer weg te denken. Het verhelderde iets, het bracht een welkome onderscheiding aan. Wij denken in onderscheidingen.

Hugo Verdaasdonk

Waar het in deze voorbeelden om gaat is dat er critici zijn die soms innovatieve kritieken schrijven die iets onverwachts en nieuws vertellen over een schrijver of een literair verschijnsel. Heel wat critici doen dat op hun tijd, en andere critici en lezers hebben er dan weer een handvat bij voor inzicht in de literatuur. Dat wil nog niet zeggen dat hier sprake is van ‘regels’, dit is de normale gang van zaken in de menselijke communicatie. Het kan niet anders gaan dan zo. Een onderdeel van die communicatie is dat er altijd weer critici of lezers zijn die deze onderscheidingen na verloop van tijd weer doorbreken omdat ze een ander en nieuw inzicht hebben verworven. Er zijn dus geen regels van de smaak: er zijn duurzame én wisselende patronen in de menselijke communicatie over literatuur en die krijgen, als ze inderdaad verhelderend zijn, hun plaats in de literatuurgeschiedenis. Duurzaam zijn die patronen omdat men het kennelijk (voor zolang het duurt) min of meer eens is over bepaalde terugkerende kwaliteiten bij een stroming of schrijver, hoe verschillend daar dan weer per nieuw boek van een schrijver over kan worden gedacht. (Welk ‘orkest’ dirigeerde de kritieken op Au pair? Geen, want de meeste kritieken verschenen in dezelfde week en liepen danig uiteen). Wisselend zijn die patronen omdat een innovatief artikel, kritiek of een polemisch stuk het patroon op elk moment kan veranderen.

Het nieuwste produkt van Verdaasdonks literatuursociologische activiteiten is het boekje De vluchtigheid van literatuur met als ondertitel ‘Het verwerven van boeken als vorm van cultureel gedrag’. Houdt Verdaasdonk, zoals men zou kunnen verwachten, een pleidooi tegen de vluchtigheid van literatuur omdat boekhandels te veel titels te kort in voorraad houden? In het geheel niet. Er is geen enkele aanwijzing dat hem dit een zorg zal zijn. Wat wil hij dan? Hij wil op wetenschappelijke gronden aantonen dat... tja, ik weet het eigenlijk niet. Wat ik wel zeker weet is dat hij niets op heeft met de zorg die George Steiner, Alan Bloom, E.D. Hirsch, Hans Magnus Enzensberger en in Nederland Jaap Goedegebuure hebben uitgesproken over de nieuwe, secundaire analfabetisering en dat hij weinig sympathie voor literatuur heeft - van het tegendeel is geen enkele aanwijzing te vinden. Wat ik ook zeker weet is dat Verdaasdonk het feit dat mensen boeken kopen en lenen om de ‘intrinsieke waarde’ van die boeken (omdat ze dát boek willen lezen of díé schrijver) slechts ‘normatieve’ en romantische onzin vindt. Hij beziet dit met de grootste ‘scepsis’. Volgens Verdaasdonk doen ze dat vooral om andere redenen: omdat ze een beroep hebben waarvoor het nodig is, omdat ze mee willen kunnen praten, omdat ze een specifieke belangstelling hebben (mensen met belangstelling voor de Derde Wereld die boeken uit de Derde Wereld Reeks kopen). Dat zulke motieven bij bepaalde kopers meespelen kan een kind bedenken, daar is geen literatuursociologie voor nodig. Maar Verdaasdonk gaat er kennelijk ook van uit dat een leraar alleen maar boeken koopt om te kunnen leraren. Zou, het niet kunnen dat iemand onder meer leraar in een taal of literatuur is geworden omdat hij daarmee het dichtst bij de intrinsieke waarde van zijn leven bleef (waarvan de literatuur dan een wezenlijk onderdeel is)? Ik weet ook zeker dat Verdaasdonk iets als ‘intrinsieke waarde’, niveau of kwaliteit van literatuur maar onzin vindt, die bestaat niet: de eigenschappen die aan een boek worden toegekend beschouwt hij als niet meer dan ‘ad hoc projecties’ van de ‘waarnemer’.

Onttovering

Misschien is Verdaasdonk wel bezig met iets héél heroïsch? Bijvoorbeeld met de wetenschappelijke ‘ontmythologisering’ van de literatuur en de ‘deconstructie’ van de lezer? Dat zou een grootse taak zijn. Lees hoe hij J.J.A. Mooij bestrijdt. Mooij is met de socioloog Max Weber van mening dat de ontwikkeling van de wetenschap tot een steeds verdergaande ‘onttovering’ van de wereld heeft geleid. ‘Het tegengaan van “onttovering”,’ schrijft Verdaasdonk, ‘lijkt een intrinsiek vermogen dat literaire werken, krachtens hun aard bezitten. De omschrijving roept de vraag op waarom juist literatuur, en kennelijk niet andere vormen van kunst, of vormen van informatie en amusement buiten het domein van de kunst, een remedie biedt tegen “onttovering”. Vooral rijst de vraag of alle literaire teksten “onttovering” kunnen neutraliseren en op welke gronden zij een gelijk of verschillend vermogen hiertoe zouden hebben.’ Wie deze vragen stelt moet het contact verloren hebben met wat de literatuur in een cultuur voorstelt. Hij ziet niet (meer) dat literatuur (naast andere kunstzinnnige of culturele belangstelling) voor een intensivering van de aandacht zorgt, dat het een duurzame belangstelling veroorzaakt. Eén van de aspecten die voor haar ‘intrinsieke waarde’ zorgen is dat zij grotendeels met de rug naar de actualiteit staat en er daardoor een speciaal licht op kan werpen. Dat zijn allemaal eigenschappen waarmee de literatuur die ‘onttovering’ tegengaat.

Verdaasdonk is een monomane boekhouder, een teller, iemand die denkt in termen van kwantiteit. Hoe anders te verklaren dat hij literaire tijdschriften een ‘perifeer produkt’ noemt? Omdat hij het op zo'n moment alleen maar over aantallen en oplagen heeft? Dat kan, maar wie het over de ‘vluchtigheid van literatuur’ heeft kan toch niet over het hoofd zien dat het grote aantal literaire tijdschriften een buffer is tegen die ‘vluchtigheid’: door de continuïteit, door het niveau dat zij proberen hoog te houden, door de vernieuwingen die ze initiëren?

Volgens Verdaasdonk is het een ‘wijd gepropageerd idee dat boeken onderling sterk verschillen’. Deze ‘individualisering’ van boeken door de uitgevers, de bibliotheken, de critici vindt hij bedenkelijk. Dit schrijft Verdaasdonk: ‘Titels worden in hoge mate geïndividualiseerd (...) het accent wordt gelegd op de eigenschappen en merites waardoor het desbetreffende boek zich van andere zou onderscheiden - zijn stijl, zijn thema, de informatie die het bevat, zijn effect op de lezer, enzovoort. Uiteraard is de stelling juist dat geen titel gelijk is aan de andere. Het impliciet of expliciet benadrukken van verschillen bemoeilijkt de clustering van titels als soortgelijk. Deze clustering levert het kader waarbinnen de consument keuzes maakt.’ Over welke consument heeft Verdaasdonk het ‘impliciet’? Maakt ‘de consument’ (al die afschuwelijke woorden!) zijn keuze op basis van ‘clustering’? Dat zou hoogstens opgaan voor een bepaalde categorie lezers: sommige lezers van ‘detectives’ (geeft niet wat of van wie, als er maar flink wat lijken in vallen), lezers van kasteelromans (geeft niet wat, als er maar een kasteel in voorkomt), van ‘avonturenromans’ (geeft niet wat, als er maar geavonturierd wordt). Alle andere lezers kopen of lenen boeken omdat ze die bepaalde schrijver, dat thema, dat nieuwe boek interessant vinden. Of, andere mogelijkheid, omdat ze de Nederlandse literatuur bij willen houden, of de Engelse, of de Duitse.

Mensen kiezen hun boeken in Verdaasdonks voorstelling van zaken per soort. ‘Kan ik u van dienst zijn?’ ‘Ja, ik zou graag een roman over iemand die wat langer is uitgevallen.’ ‘Dat zal wel gaan mevrouw. Ik heb hier iets over een vadertje met extra lange benen. En hier heb ik een au-pair meisje in Parijs van 192 cm, of is dat weer te lang?’ Is Verdaasdonk wel eens in een grote boekhandel geweest in Den Haag of Utrecht? Staan daar de kasteelromans bij de Nederlandse literatuur? Die staan bij de kasteelromans. Staan de detectives bij de poëzie? Komt een koper met een beetje verstand van literatuur bij een boekhandelaar met de vraag naar de ‘cluster’ Nederlandse literatuur om een ándere reden dan om te weten waar de kast staat waar hij zijn keuze kan maken uit de individuele titels van Hermans, Mutsaers, Brouwers, De Loo, Komrij enzovoort? De boekhandel doet aan func-

[p. 10]

tionele ‘clustering’ omdat anders alles door elkaar zou lopen en omdat hij en zijn kopers niet meer weten waar wat staat. Niet ‘clustering’, maar categorisering is heel normaal in een boekwinkel of bibliotheek, het is een manier om je weg te vinden, uiteindelijk naar dát speciale boek.

Verdaasdonk richt zijn onderzoeken niet op de ‘subjectieve en emotieve factoren’ die tot het kopen of lenen van boeken aanleiding geven. Die zijn te verwaarlozen; het gaat hem voor alles om de sociale en culturele factoren, want die zouden allesbepalend zijn. Deze factoren zijn natuurlijk allerminst te verwaarlozen en men schermt er graag mee als het erom gaat verklaringen te geven voor het gedrag van kopers: men wil dan graag heel scherpzinnig zijn en noemt het allemaal ‘snobisme’. ‘Subjectieve en emotieve factoren’ zijn moeilijk te onderzoeken, maar wie wel eens met verschillende soorten lezers praat krijgt wel een idee. Persoonlijke, sociale en culturele verklaringen lopen danig door elkaar en zijn nauwelijks uiteen te houden. Wanneer een vriend mij een boek aanraadt is dat dan een persoonlijke of een sociale factor bij het kopen? Allebei: hij is namelijk niet voor niets mijn vriend. En wanneer ik een boek koop op grond van een recensie? Allebei: die recensie is een sociale of culturele daad, maar ik voel mij erdoor aangesproken en een ander niet. En dan nog: iemand anders kan er ook door aangesproken zijn, maar kan het niet kopen omdat zijn spaarpotje leeg is. ‘Het boek vervult geen eenduidige functie,’ schrijft Verdaasdonk, ‘de eigenschappen van een boek die een rol spelen bij de beslissing het te verwerven zijn vooralsnog onduidelijk (...) Omdat inzicht ontbreekt in de factoren die boekverwerving beïnvloeden, is scepsis omtrent deze beleving (de “subjectieve en emotieve factoren” - CP) gerechtvaardigd.’ Scepsis, schrijft Verdaasdonk, al heeft hij geen enkel inzicht in de materie! Ik noem dit tendentieuze, dus quasi wetenschap.

Verdaasdonk verdedigt twee ‘stellingen’: de eerste is dat het kopen en lenen van boeken een ‘leerproces’ veronderstelt ‘waardoor men van het aanbod op de hoogte raakt en blijft’. Is dit niet een zogenaamd wetenschappelijke, en in feite pompeuze omschrijving? ‘Leerproces’? Het gaat toch slechts om mensen die op school niet hebben zitten suffen, de Bulkboeken, de Salamanders en bibliotheekboeken hebben gelezen en wel eens een boekwinkel van binnen hebben gezien? Een ‘leerproces’?: het is alsof het om een kreupele gaat die moet leren lopen en het geleerde steeds weer vergeet. Verdaasdonk beschouwt lezers als onnozele halzen, machteloos meedeinend op culturele golven die een onbekende richting uit gaan, en verder zal het hem een zorg zijn. De tweede stelling is dat het ‘verwerven van boeken door individuele kopers vaak samenhang vertoont met activiteiten die men binnen het beroep en/of vrije tijd onderneemt.’ Dit staat op pagina 10/11. Daar staat ‘vaak’, terwijl dezelfde stelling wordt herhaald op pagina 21 en daar staat ‘in een aantal gevallen’. Een ‘stelling’ die zo kan variëren is verdacht en de ‘wetenschap’ waaruit hij voortkomt tendentieus.

Tot vijf keer toe herhaalt Verdaasdonk dat een boek ‘literair of niet-literair, fictie of niet-fictie - een vluchtig verschijnsel is’. Geen enkele keer in zijn fragmentarische betoog weet hij dit aannemelijk te maken. De enige verklaring zou kunnen zijn (maar daar heeft hij het niet over) dat boeken minder lang in voorraad worden gehouden door boekhandels. Dat mag een algemeen geconstateerd feit zijn, daarmee zijn die boeken nog niet weg: ze worden door bibliotheken bewaard en uitgeleend. En ze kunnen altijd worden besteld. Ze kunnen altijd in de talloze antiquariaten worden verworven. Tegen de vermeende ‘vluchtigheid’ pleit bovendien dat boeken vaker dan vroeger worden herdrukt, ook in goedkope edities. Er zijn veel vaker dan vroeger allerlei boeken van buitenlandse onbekende uitgevers te koop bij moderne antiquariaten. Kranten, weekbladen en literaire tijdschriften zorgen vooreen voortdurende, en daardoor uiteindelijk duurzame, belangstelling voor literatuur. ‘De’ literatuur is niet ‘vluchtig’ en de vraag is zelfs of de mate waarin zij óók vluchtig is (zoals alles vanuit een bepaald perspectief) groter is dan vroeger.

De literatuur heeft zich de laatste vijfentwintig jaar aardig weten te handhaven tegen de op haar gepleegde aanslagen. Dat feit zou aanleiding kunnen zijn voor een heel ander en veel zinniger onderzoek: waarom toch nog zoveel mensen liever boeken lezen dan andere dingen doen, zoals het bekijken van de televisie. De uitkomst zou wel eens kunnen zijn dat hier ‘intrinsieke’ en culturele factoren de belangrijkste rol spelen. Door de steeds intensiever wordende verleidingen die van de televisie uitgaan (de vaak aantrekkelijke programma's op de Duitse, Franse, Engelse zenders) moet het weerstandsvermogen van mensen die graag lezen noodzakelijk verdubbeld worden. Deze verdubbeling (dat is mijn hypothese) van het weerstandsvermogen is veelbetekenend, want zelden is het vermaak dat de televisie biedt zo makkelijk en goedkoop geweest. Wie zich dus niet laat verleiden moet persoonlijke en culturele, kortom goede redenen hebben: bijvoorbeeld dat hij besloten heeft dat hij zijn vrije tijd op die manier wil besteden. Hij moet sterk in zijn schoenen staan om de Sirenen van de televisie op een hanteerbare afstand te houden. Vluchtigheid zou hem daarbij fataal kunnnen zijn.

■