Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 7]

De vrijheid is een mysterie
Schopenhauers ‘Die beiden Grundprobleme der Ethik’ na tachtig jaar vertaald

De vrijheid van de wil door Arthur Schopenhauer
Gevolgd door: over schopenhauer door Thomas Mann Vertaling en inleiding Hans Driessen Uitgever De Wereldbibliotheek, 178 p., f 29,50

Maarten Doorman

We kunnen doen wat we willen. Maar alleen dat. Bij elke handeling willen we slechts één ding, namelijk die handeling. Anders zouden we wat anders doen. Vrijheid is een waanbeeld; we zijn volkomen gedetermineerd.

Stel je een man voor, zegt Schopenhauer, die 's avonds van zijn werk terugkomt. Hij bedenkt dat hij een wandeling kan maken, naar de club kan gaan, vanaf een toren de zonsondergang bekijken, het theater bezoeken of zelfs de stadspoort uitlopen om voorgoed de wijde wereld in te trekken. Vervolgens gaat hij als elke andere dag in zijn illusie van vrijwilligheid naar huis.

Vrijwillig? hoont Schopenhauer. ‘Dat is precies hetzelfde als dat het water zou zeggen: ik kan hoge golven maken (jazeker! in zee tijdens een storm), ik kan wild omlaag stromen (jazeker! in de bedding van een rivier), ik kan schuimend en bruisend naar beneden storten (jazeker! in een waterval), ik kan vrij in een straal de lucht in spuiten (jazeker! in een fontein), ik kan tenslotte zelfs verdampen (...), maar ik doe dat nu allemaal niet, ik blijf gewoon vrijwillig, stil en helder in deze vijver.’

Schopenhauers toch al niet zo vrolijke mensbeeld wordt nog zwarter door dit extreme determinisme. Gegeven de motieven die we hebben, de omstandigheden waarin we verkeren en gegeven ons karakter, handelen we met dezelfde noodzakelijkheid als waarmee de biljartbal onder het regime van de natuurwetten over het groene laken kaatst. We hebben vaak de indruk dat we kunnen kiezen, maar dat is een indruk achteraf, die we slechts aan de strijd van meestal onderling tegengestelde motieven ontlenen. Het sterkste motief zal echter altijd en onvermijdelijk de doorslag geven.

Erger wordt het nog als we met Schopenhauer geloven dat ons karakter aangeboren en onveranderlijk is. Een mens kan niet beter worden dan hij in wezen is: eens een dief altijd een dief, luidt bij hem het devies.

Ook van de toename van kennis, en algemener, van opvoeding, mogen we niet al te veel verwachten. Het idee dat we iemands karakterfouten kunnen corrigeren met moralistische betogen, is volgens Schopenhauer even naïef als het idee ‘om een eik door zorgvuldige verzorging zo ver te krijgen dat hij abrikozen gaat dragen’.

Dat klinkt mooi, maar is niet erg overtuigend. Schopenhauer heeft een groot aantal scherpzinnige psychologische (en bovendien fraai verwoorde) observaties gedaan. Zijn opvatting van een aangeboren, volstrekt onveranderlijk karakter wekt evenwel de indruk van een zekere vooringenomenheid. Voor de invloed van omgevingsfactoren en vorming op de menselijke ontwikkeling lijkt hij systematisch de ogen te sluiten.

Aanstootgevend

Schopenhauers De vrijheid van de wil (1839) is geschreven als inzending voor een prijsvraag die door de Koninklijke Noorse Academie van Wetenschappen was uitgeschreven. De zich al twee decennia schandelijk miskend voelende filosoof zag hier zijn kans voor althans een klein succesje. Toen hij de prijs inderdaad in de wacht sleepte, liep hij - al zijn filosofische waardigheid ten spijt - een tijdlang de deur van de Noorse gezant in zijn woonplaats Frankfurt plat, omdat hij nog altijd niet de beloofde medaille ontvangen had.

Hoewel de prijs maar een druppeltje roem op de gloeiende plaat van zijn eerzucht was, kreeg Schopenhauer toch de smaak van de zo lang verbeide erkenning te pakken. Hij stuurde prompt weer een opstel voor een prijsvraag in, deze keer uitgeschreven door de Koninklijke Deense Academie van Wetenschappen, over de grondslag van de moraal. Hij bleek de enige mededinger te zijn, maar desondanks werd de prijs niet aan hem toegekend. Een van de redenen hiervoor was dat hij zich in de ogen van de Academie niet alleen laatdunkend, maar zelfs aanstootgevend over grote tijdgenoten had uitgelaten.

Een zekere polemische vaardigheid is Schopenhauer inderdaad niet te ontzeggen. Over de manier waarop volgens hem de onsterfelijke Kant werd misbruikt, schreef hij in dit laatste geschrift: ‘Onmiddellijk stroomden alle filosofasters en fantasten, de atheïstenverklikker F.H. Jacobi voorop, naar dit onverwacht opengegane poortje om hun zaakjes op de markt te brengen, of om van hun oude erfstukken, die Kant dreigde te vermorzelen, ten minste nog het dierbaarste te redden.’ Na Kant bestaat de in zwang geraakte filosofische methode van denkers als Fichte, Schelling en de ‘lompe, onbenullige Hegel’ uit ‘mystificeren, imponeren, bedriegen, zand in de ogen strooien en blaaskakerij’. De enige verdienste van de genoemde Fichte is, dat hij met zijn ‘opgeblazen superlatieven, extravaganties en door diepzinnigheid gemaskeerde onzin’ de filosofie van Kant zozeer verdonkeremaant, dat hij ‘de wereld onweerlegbaar bewezen heeft wat de competentie is van het Duitse filosofische publiek, dat hij de rol laat spelen van een kind dat men een kostbaar kleinood ontfutselt door het een Neurenbergs speelgoedje voor te houden’.

Arthur Schopenhauer

Men kan zich voorstellen hoe iemand die zo schrijft, reageert op een afwijzing als die van de Deense Academie. De lichtgeraakte, naar roem hunkerende Schopenhauer bundelde zijn twee bijdragen onder de titel Die beiden Grundprobleme der Ethik. Bij de eerste vermeldde hij op de titelpagina (die in de vertaling overigens is weggelaten): bekroond door de Koninklijke Noorse Academie van Wetenschappen. Bij de tweede: niet bekroond door de Koninklijke Deense Academie van Wetenschappen. Uitdagend voegde hij daar ook het juryrapport aan toe: het nageslacht zou wel oordelen.

Het is jammerdal de vertaler, of de uitgever, De vrijheid van de wil niet van een inleiding heeft willen voorzien. De context van de prijsvragen had veel kunnen verduidelijken over de manier waarop Schopenhauer zijn standpunt hier presenteert. De inzending was anoniem, zodat hij zijn eigen (toen nog nauwelijks bekend geworden) filosofisch systeem niet als uitgangspunt kon nemen. Daarom verwijst hij er in deze tekst slechts impliciet naar.

Een korte schets van Kants onderscheid tussen vrijheid en noodzakelijkheid en het daarmee samenhangende verschil tussen verschijning en Ding an sich had Schopenhauers betoog voor de huidige lezer aanzienlijk verhelderd. Zijn idee dat de wil als zodanig, als Ding an sich, als wezen van al het bestaande volkomen vrij is, maar dat alles in de wereld zoals we die kennen geheel en al noodzakelijk is bepaald, had dan meer reliëf gekregen. Alles is namelijk gedetermineerd, dus ook de wil van individuele mensen. Alleen het wezen van de wereld, dat Schopenhauer wil noemt, is vrij. Dat heeft voor het handelen echter geen consequenties. Als dit duidelijk was gemaakt, zou ook de titel van het geschrift minder verbazing wekken, omdat we dan niet de indruk krijgen dat die naar iets verwijst dat niet bestaat.

Ideeënsymfonie

In plaats van zo'n inleiding moet de lezer het stellen met een al eerder in het Nederlands vertaald essay van Thomas Mann, dat op Schopenhauers tekst volgt. Misschien is dat wat zuur uitgedrukt, want het is een mooi, inspirerend opstel, dat tevens een overzicht van Schopenhauers filosofie biedt, al is die als inleiding voor De vrijheid van de wil te mager.

Mann noemt Schopenhauers filosofie een roman van de geest, een prachtig geconstrueerde ideeënsymfonie. Hij laat zien hoe een metafysica, die in een aantal opzichten verouderd is, toch met vrucht gelezen en bewonderd kan worden door iemand die ook van latere filosofische inzichten op de hoogte is. De eerste zin van zijn opstel luidt haast programmatisch: ‘De vreugde die men schept in een metafysisch systeem, de bevrediging die de geestelijke ordening van de wereld tot een consistente, harmonische en evenwichtige gedachtenconstructie verschaft, is vóór alles van esthetische aard.’

Thomas Mann beperkt zich echter niet tot de esthetische waarde van Schopenhauers filosofie. Hij schreef dit stuk in 1938 en was inmiddels geen Unpolitischer meer. In een helder besef van de dreigende gebeurtenissen waardeert hij Schopenhauer vooral om diens combinatie van pessimisme en humaniteit, die elkaar geenszins hoeven uit te sluiten. Zich realiserend ‘dat men geen mooiprater en vleier van de mensheid hoeft te zijn om zich humanist te mogen noemen’, is het zijn wens ‘om voor onze huidige tijd, waarin de humaniteitsidee een ernstige crisis doormaakt, het eigenaardige verbond voelbaar te maken, dat melancholie en mensentrots in deze filosofie zijn aangegaan’.

Misschien klinkt dit wat vooroorlogs, maar Mann is een van de eersten in deze eeuw die Schopenhauers pessimisme weer serieus durft te nemen, het niet met het etiket ‘romantisch’ onschadelijk maakt en het als modern herkent.

Het valt te prijzen dat eindelijk, na meer dan tachtig jaar, eens een heel werk van Schopenhauer in een Nederlandse vertaling verschijnt, en niet opnieuw een bloemlezing. Het proza van Hans Driessen loopt in het algemeen goed, maar zijn vertaling bevat te veel slordigheden. Vooral zijn poging om Schopenhauers tekst te vereenvoudigen zou niet op diens instemming kunnen rekenen. De citaten uit andere talen worden slechts in het Nederlands weergegeven. Verder heeft Driessen extra alinea's aangebracht en de lange zinnen veelvuldig in stukjes geknipt. Dat is bij een filosoof die zoveel zorg aan zijn stijl besteedde een gewaagde onderneming, ook al is een lange zin in het Duits dan misschien minder ongebruikelijk.

Ook het motto waarop Schopenhauer aan het eind van zijn tekst terugkomt, ontbreekt. Deze spreuk, La liberté est un mystère, mag banaal lijken, het is dat voor wie de tekst gelezen heeft toch een stuk minder. Het mysterie van de vrijheid wijst volgens Schopenhauer namelijk op wat uiteindelijk de grond van al het bestaande is: de Wil. Daarom had dit motto hier niet achterwege mogen blijven, in tegenstelling tot de spelfouten. Wie als Schopenhauer met zo'n scherpe pen over ‘taalverloedering’ schrijft, verdient nu eenmaal een in dit opzicht meer dan gemiddelde aandacht. Niettemin blijft De vrijheid van de wil een lezenswaardige uitgave die wat mij betreft voor een vetleren medaille in aanmerking komt.

■