Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 5]

De opstand van het verstand tegen de ziel
Het tweede deel van Michael Holroyds massieve Shaw-biogafie

Bernard Shaw The Pursuit of Power door Michael Holroyd Uitgever Chatto & Windus, 422 p. Importeur Consul Books, f 72,55

Martin Koomen

Bernard Shaw moet een uitzonderlijk gecompliceerd man zijn geweest. Hij had een buitengewoon treurige jeugd vol ontbering en miskenning; op het fundament van de ondervonden liefdeloosheid bouwde hij vervolgens een onverwoestbaar optimisme. Hij beweerde dat vrouwen nooit erg belangrijk in zijn leven waren geweest, maar er valt een indrukwekkende lijst aan te leggen van vrouwen in wier leven hij met grote inzet heeft getracht een rol te spelen. Bij dat laatste had hij vaak succes, maar het eigenaardige is dan weer dat Shaws toch oprecht hartstochtelijke betrekkingen met verreweg de meeste van die dames vrijwel geheel verstoken zijn gebleven van een fysieke kant. Er is veel wat erop wijst dat Shaw eigenlijk een hekel aan mensen had, maar hij was als socialist ‘voor wie de rijken allemaal slecht zijn en de armen allemaal walgelijk’ (zijn eigen woorden) gretig geïnteresseerd in het lot van de mensheid.

Shaw was bepaald niet vies van de machtspositie die zijn beroemdheid met zich meebracht; hij wilde niets liever dan invloed om zijn omgeving en bij voorkeur de hele wereld te veranderen. Iets in zijn karakter echter moet hem met fatale precisie steeds weer in een minderheidspositie hebben teruggeduwd, of zoals Punch dichtte: ‘(...) all because you think yourself undone / Unless in a minority of one.’

Tel bij dat alles op de immense omvang van alles wat Shaw bijeen heeft geschreven (naast zijn stuk of vijftig toneelwerken onder meer nog een kwart miljoen brieven over zowat alle onderwerpen onder de zon) en men heeft het begin van een beeld van George Bernard Shaw. Van een beeld? Van een oppervlakkige schets. Want dat is nu juist de kardinale moeilijkheid bij Shaw: 's mans karakter, leven en werk zijn al te veelomvattend, je krijgt hem nooit helemáál in het vizier.

Michael Holroyd, Shaws nieuwste biograaf, moet gemeend hebben de hier aangeroerde moeilijkheid te kunnen ondervangen door Shaw om zo te zeggen met diens eigen wapens te lijf te gaan. Nu ook het tweede is verschenen van de drie delen die Holroyds biografie moet gaan tellen, kan in ieder geval worden vastgesteld dat dit werk, in geschakeerdheid niet minder dan in pure omvang, monumentale dimensies bezit.

G.B. Shaw in de late jaren negentig

Het eerste deel, The Search for Love, beschreef in 486 bladzijden Shaws jeugd, alsmede het ook al knap getormenteerde begin van zijn schrijversloopbaan. Aan het einde trad de grote man in het huwelijk met Charlotte Payne-Townshend, net als hijzelf afkomstig uit Ierland en bovendien steenrijk. Zijn nogal late succes als toneelschrijver maakte in 1898, in Shaws tweeënveertigste jaar dit huwelijk mogelijk: ‘Het plaatste me buiten elke verdenking een jager op fortuin of een parasiet te zijn.’

In The Pursuit of Power wordt de draad dan ook opgenomen bij deze eigenaardige echtverbintenis, die we blijkbaar als een mariage blanc moeten zien. ‘Seks werd uitgesteld totdat de afwezigheid ervan een onderdeel werd van de structuur van hun leven,’ meldt Holroyd. Net zoals bij alles, moet men ook op dit punt wat de bewijsvoering betreft wachten op deel drie - dan pas komt het ‘apparaat’ van noten en bronnen. Shaw zelf liet eens een op hem verliefde vrouw weten dat het huwelijk iets is dat geleerd moet worden, ‘zoals slakken eten met een speld’.

Charlotte werd Shaws verpleegster (Holroyd: ‘Ze registreerde zijn kuchjes en niesbuien zoals een barometer het weer’), trouwe kameraad en ook reisleidster, want ze schreef voortdurend vakantietochtjes voor. Eerst ging het duo op reis omwille van Bernards of Charlottes gezondheid, later vooral met het oogmerk hém weg te houden bij de talrijke actrices die zich, zo'n beetje om de beurt, in zijn warme (hoewel onveranderlijk kuise) belangstelling mochten verheugen. Zo was er een jarenlange, strikt epistolaire verstandhouding met Ellen Terry. En bovenal was er de betoverende Mrs. Patrick Campbell (geboren als Stella Tanner) op wie Shaw reeds in zijn tijd als toneelcriticus verliefd was geworden. Ze kon dan wel niet acteren, schreef hij toen ongeveer, maar ze hoefde immers enkel maar te zijn.

Life Force

Toch, ook de geschiedenis met ‘Mrs. Pat’ is uiteindelijk een romance gebleven waarbij op geen andere lichaamsdelen een beroep is gedaan dan hoofd en hart. ‘Als je alle avonturen kende die wij hebben gehad in de verbeelde wereld die mijn werkelijke wereld is,’ zo liet Shaw haar veelbetekenend weten, ‘dan zou je blozen tot in de verste uithoeken van je verrukkelijke persoon.’ Voor de actrice bleek deze genadiglijk verleende toegang tot zijn ‘verbeelde wereld’ niet genoeg, waarna hun verstandhouding weer terugkeerde tot het uitgangspunt: de ambachtelijke maar overwegend hartelijke betrekking tussen een wereldberoemd toneelschrijver en een van zijn favoriete vertolksters.

Mrs. Patrick Campbell

De in dit deel behandelde periode heeft wat zijn werk betreft Shaws beslissende doorbraak te zien gegeven. Het zijn de jaren van Man and Superman (in première in 1905), Major Barbara (idem) en Pygmalion (1913). Van die werken, en van nog ettelijke andere, geeft Holroyd uitvoerige en voortreffelijke analyses. In het eerstgenoemde stuk heeft Shaw voor het eerst uitdrukking gegeven aan een idee dat hem gedurende zijn leven in toenemende mate is gaan bezighouden: de gedachte van de Life Force. Dit betreft een soort evolutietheorie waarvoor de schrijver de termen ontleende aan de christelijke orthodoxie. De Life Force was dan Gods wil, of God zelf, die in de loop van de menselijke geschiedenis wordt gecreëerd doordat de mensen oplossingen vinden - technologisch en anderszins - voor de problemen en uitdagingen waarmee ze zich geconfronteerd zien. Het is de kracht die in de menselijke geest het goddelijk ideaal heeft geplant.

In Major Barbara wordt de Life Force gesymboliseerd door de wapenfabrikant Undershaft (volgens Holroyd komt in de keuze voor die naam tot uiting dat hier Shaws onderbewustzijn spreekt) en blijkt de desbetreffende kracht, zoals alle technologie, zowel ten goede als ten kwade te kunnen worden aangewend.

De tegenstrijdige impulsen die de schrijver bezielden zijn in John Bull's Other Island (1904) keurig verdeeld over de personages van dat stuk, dat op verzoek van de dichter W.B. Yeats door Shaw werd geschreven voor het Ierse theater. Broadbent, de prototypische Engelsman, belichaamt ondernemingsgeest en actie, Larry Doyle het intellect en de Ierse dromer Peter Keegan de emoties. In heel Shaws leven en in al zijn uitingen herkent men de strijd tussen deze drie krachten. In het stuk laat Shaw Doyle, de stem van het verstand, vol verachting spreken over de hoge vlucht van de Ierse verbeeldingskracht: ‘the dreaming! the torturing, heart-scalding, never satisfying dreaming, dreaming, dreaming, dreaming!’ Maar Broadbent ziet de prijs die Doyle moet betalen voorde verstikking van zijn emotionele leven. Toch is Keegan gedoemd om uiteindelijk de verliezer te zijn.

Shaw meende dat hij, als hij in Ierland was gebleven, een dichter à la Yeats of Synge zou zijn geworden, door de heuvels bij Dublin zwervend en navelstarend. Het was, vond hijzelf, zijn heldere geest die hem op de vlucht had gedreven en die ervoor zorgde dat hij de problemen waarover zijn Ierse tijdgenoten enkel maar droeve liederen konden zingen, dóórdacht tot het einde, waardoor ze vanzelf komedie werden. Yeats van zijn kant beschouwde Shaw als de vertegenwoordiger van een plat soort realisme, ‘de geest van de pers, van haast, van onmiddellijke belangen’. Zichzelf zag Yeats als ‘een stem van de opstand van de ziel tegen het intellect’. Die woorden (niet door Holroyd geciteerd overigens) vormen, in omgedraaide vorm, geen slechte definitie van het beeld dat Shaws schrijversloopbaan oplevert: een opstand van het intellect tegen de ziel. Hij nam steeds meer afstand van de dichter die hij geworden zou kunnen zijn (en van wie men in bijna al zijn werken nog echo's vindt) en werd de ongekroonde koning van het rationalisme. Misschien dat zelfs zijn afzien, op latere leeftijd, van seksuele verrichtingen kan worden beschouwd (wanneer we even voorbijgaan aan de geestelijke kwetsuren die hij opliep in zijn barre jeugd) als het bewijs van de definitieve triomf van dit rationalisme.

Eeuwige dissident

In de jaren van de Eerste Wereldoorlog moet Shaw de verbazingwekkende ontdekking hebben gedaan dat het vermogen om problemen strikt logisch dóór te denken, niet altijd zoden aan de dijk zet. Oorlog is nu eenmaal bovenal primitief en irrationeel. De koude, glasheldere redeneerkunst waarmee Shaw in zijn publikaties de thema's van de oorlog behandelde, beviel zijn tijdgenoten allerminst, want het toenmalige klimaat eiste - zoals waarschijnlijk elke oorlog - de oogkleppen van chauvinisme en patriottisme. Wat zijn publieke persoonlijkheid betreft, ligt hier waarschijnlijk het begin van een ontwikkeling die Shaw uiteindelijk in de positie van de eeuwige dissident heeft doen belanden. Ellen Terry had bij hem al het bestaan vastgesteld van ‘een natuurlijke behoefte om tegen te spreken’. Daarbij kan het niet anders of de hier geschetste ontwikkeling is krachtig bevorderd door Shaws humoristische stijl.

Tegen Henry James zei Shaw: ‘Bijna al mijn grootste ideeën zijn me eerst als grappen ingevallen.’ Thomas Mann miste bij Shaw dan ook ‘de verering van het tragische’, waardoor volgens hem Nietzsche en Strindberg werden gekenmerkt. Natuurlijk, Mann was niet voor niets een Duitser, en Shaw niet voor niets een Ier. Ook het Britse publiek is niet altijd in staat gebleken om het kunstige van Shaws toneelmethode, waarbij grappen worden gemaakt over ideeën en thema's die de auteur wel degelijk hoog zitten, naar waarde te schatten. Iemand die, zoals Shaw, zijn tijdgenoten de indruk gaf in het geheel niets serieus te nemen - in een brief aan een geshockeerde Tolstoj vroeg hij zich af of de wereld misschien niet enkel maar een grap van God is - zo iemand koerst al dan niet bewust bijna vanzelf af op een positie als hofnar.

Het zit erin dat vooral uit Michael Holroyds derde deel (The Lure of Fantasy is aangekondigd voor over twee jaar) zal blijken met hoeveel toewijding Shaw ettelijke decennia lang de rol van hofnar heeft vervuld. Dat afsluitende derde deel van deze massieve biografie zal de periode tussen 1918 en 1950 behandelen en blijkbaar vooral Shaw en de politiek tot thema hebben. Het waren de jaren van zijn flirtages met de ‘supermen’ van toen: Mussolini, Hitler, Stalin. Misschien is de belofte van dat derde deel de reden waarom in dit tweede zo luchthartig over een enkele politieke stupiditeit wordt heengewandeld: Shaws ‘gunstige recensie’ over een antisemitisch geschrift van Houston Chamberlain, een van de ideologische bronnen van het nazisme.

Men kan in dit boek vreselijk veel lezen, soms - over de Fabians bijvoorbeeld, of over de Armenwet van 1834 - wel eens te veel van het goede. Maar over zo'n recensie zou men méér willen weten.

■