Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 5]

Feiten winnen het van fantasie
Logge somberheid in nieuwe roman van Márquez

De generaal in zijn labyrint door Gabriel García Márquez Vertaling Mieke Westra Uitgever Meulenhoff, 317 p., f 34,50

Maarten Steenmeijer

Op 17 december 1830 blaast Simón Bolívar (vroeg) oud en eenzaam zijn laatste adem uit. Hij bevindt zich dan op een landgoed vlak onder de Caribische noordkust, ver van het politieke strijdgewoel in Santa Fe de Bogotá (de huidige hoofdstad van Colombia), maar in de buurt van Aracataca, de geboorteplaats van García Márquez. Bolívars heroïsche strijd voor de onafhankelijkheid van Zuid-Amerika is, ondanks de definitieve overwinning op het Spaanse gezag, mislukt: zijn grote droom van één sterke federale Spaans-Amerikaanse natie - ‘de grootste natie ter wereld (...): één groot vrij land vanaf Mexico tot aan Kaap Hoorn’ - is geen werkelijkheid geworden. En zal dat ook nooit worden, zo beseft de uitgeputte man tijdens zijn laatste dagen. Want in plaats van eensgezind de nijpende politieke, sociale en economische problemen te lijf te gaan, verspillen de politieke en militaire leiders al hun tijd en energie aan heftige onderlinge twisten, die de jonge staten onbestuurbaar maken.

Het Spaanse gezag is dus weliswaar de deur uitgezet, de Spaanse traditie geenszins. Een andere aanwijzing hiervoor is dat de autoriteiten - op lokaal én nationaal niveau - het beheer van het (stuk) vaderland dat hun is toevertrouwd niet als een zaak van algemeen belang beschouwen, maar als een taak waarin het eigenbelang voorop staat: alles is privé-bezit waarover naar hartelust kan worden beschikt.

Het schrijnende besef dat de droom van een verenigd, sterk, zelfstandig continent in snel tempo de nachtmerrie van verbrokkelde, zwakke, afhankelijke staatjes aan het worden is, loopt als een rode draad door De generaal in zijn labyrint, waarin García Márquez de laatste zeven maanden van het leven van Bolívar heeft gereconstrueerd. Het is de periode waarin de rol van de lichamelijk en geestelijk afgetakelde vrijheidsstrijder definitief is uitgespeeld. Bolívar heeft weliswaar ‘een imperium vijfmaal zo groot als Europa aan de Spaanse overheersing ontrukt, (...) twintig jaar oorlogen gevoerd om het vrij en verenigd te houden en (...) het met vaste hand bestuurd’, terwijl hij bovendien na zijn dood zal uitgroeien tot de grote, mythische Bevrijder van Spaans Amerika, maar aan het eind van zijn leven staat hij oog in oog met het vernederende feit dat hij door het ordinaire politieke gekibbel op een zijspoor terecht is gekomen.

Gabriel García Márquez

Ongewenst als hij is, trekt Bolívar zich terug uit het politieke strijdtoneel in Santa Fe de Bogotá en reist via de Magdalena-rivier naar de Caribische kust. Van hieruit hoopt hij naar Europa te vertrekken, om daar zijn laatste dagen te slijten. Zover komt het echter niet: om nooit opgehelderde redenen besluit hij op het laatste moment om in Amerika te blijven. Zo stelt hij zichzelf in elk geval nog voor de laatste maal in de gelegenheid om, in het gezelschap van zijn laatste trouwe manschappen, nog even de grootse illusies van vroeger te koesteren. Deze moeten het echter afleggen tegen het besef dat versplintering, armoede, geweld en horigheid aan het buitenland in het verschiet liggen voor zijn continent. Zijn eigen onherroepelijke verval en zijn gevangenschap in het labyrint van zijn leven zijn symbolisch voor het lot dat het zojuist ‘bevrijde’ continent staat te wachten.

Ontgoocheling en verslagenheid

Tijdens zijn laatste reis doet Bolívar vele vertrouwde plaatsen aan. Ze voeren de uitgeputte, onthechte man terug naar vroeger, naar de periode waarin er zowel voor hem als voor zijn land een hoopvolle toekomst achter de horizon leek te gloren. Omdat deze periode alleen door middel van terugblikken wordt beschreven, heeft ze haar oude glans verloren: alles is doortrokken van het latere verval. Hierdoor is De generaal in zijn labyrint een buitengewoon sombere levensbeschrijving geworden: de ontgoocheling en de verslagenheid van de laatste maanden zetten tevens de toon voor de bewogen, heldhaftige periode die daaraan vooraf is gegaan. De enige troost kan misschien worden gevonden in het feit dat het een leven is geweest ‘dat zich nooit meer, tot in alle eeuwigheid, zou herhalen’.

Het zijn de laatste woorden van de roman. Ze zullen bij velen het apodictische slotakkoord van Honderd jaar eenzaamheid in herinnering roepen: ‘want de geslachten die veroordeeld waren tot honderd jaar eenzaamheid, kregen geen tweede kans op aarde’. Maar geen groter verschil tussen de zwier waarmee de geschiedenis van de Buendía's gestalte krijgt en de zware, donkere wijze waarop dat met Bolívars levensgeschiedenis gebeurt. Deze logge somberheid doet nog het meest denken aan De herfst van de patriarch, dat eveneens over de eenzaamheid en de ontreddering van een man in hei labyrint van zijn macht gaat, al moet De generaal in zijn labyrint het stellen zonder de barokke woordenpraal en de hyperbolische wereld in Márquez' ambitieuze dictatorroman.

Honderd jaar eenzaamheid en De herfst van de patriarch zijn niet de enige romans van Márquez waaraan De generaal in zijn labyrint voortdurend herinnert. Zo doet Bolívar, de zieke, uitgerangeerde generaal, denken aan de oude vergeten kolonel die nooit post krijgt, wiens lichamelijke kwalen bovendien op dezelfde plastische wijze worden beschreven als die van de legendarische vrijheidsstrijder. Het thema van de ouderdom is ook de spil van Márquez' vorige roman, Liefde in tijden van cholera, waarin de Magdalena-rivier overigens ook een sleutelrol speelt.

Met dit sprankelende, aanstekelijke liefdesverhaal leek de schrijver een nieuwe weg te zijn ingeslagen: voor het eerst liet hij zijn verhaal uitmonden in een slot dat je - met een slag om de arm - een ‘happy ending’ zou kunnen noemen: de twee oude mensen die een leven lang op elkaar hebben moeten wachten krijgen elkaar ten slotte. De toekomst die het innemende paar na de laatste pagina te wachten staat, kan met een gerust hart tegemoet worden gezien.

Het zal inmiddels duidelijk zijn dat Márquez met De generaal in zijn labyrint verrassend genoeg is teruggekeerd naar het uitzichtloze defaitisme waarvan bijna al zijn romans vóór Liefde in tijden van cholera zijn doordrenkt. De somberheid krijgt bovendien extra gewicht omdat de zwierige stijl, de kleurrijke personages en de groteske overdrijvingen dit maal ver te zoeken zijn. Nu is het niet voor het eerst dat Márquez zijn exuberantie inruilt voor ingetogenheid - zie bijvoorbeeld De kolonel krijgt nooit post en Het kwade uur - maar deze keer is het resultaat minder gelukkig dan anders. Oorzaak is enerzijds de krampachtige nauwgezetheid waarmee het boek is geconstrueerd en anderzijds de weinig gelukkige wijze waarop Márquez zijn eigen werk heeft geplagieerd. Zoals uit het voorafgaande al blijkt, is er in De generaal in zijn labyrint heel veel van Márquez' vorige boeken te vinden. Daar is op zichzelf natuurlijk niets op tegen, maar het blijft bij echo's: een krachtige stem laat zich niet horen. Om dat duidelijk te maken is het voldoende om Bolívar naast een andere legendarische vechtersbaas uit Márquez' wereld te zetten, kolonel Aureliano Buendía. Waar Aureliano ontroert en beklemt, daar blijft Bolívar een vlak personage. Zijn tragiek is duidelijk, maar blijft op afstand.

Polemiek

Hoe scrupuleus Márquez te werk is gegaan bij het schrijven van zijn roman, blijkt uit de beknopte chronologie van het leven van Bolívar en het dankwoord waarmee zijn boek besluit, waarin hij uitvoerig uitcenzet hoeveel moeite hij zich heeft getroost om zich zo uitputtend mogelijk te documenteren. Is het al merkwaardig dat de schrijver de roman niet voor zichzelf heeft willen laten spreken, maar het nodig heeft gevonden zich voor zijn werkwijze te verantwoorden, ronduit verbazingwekkend is de krampachtige wijze waarop deze geniale leugenaar in deze roman heeft gestreefd naar historische getrouwheid. Hoe dicht Márquez de geschiedenis op de huid zit, moge blijken uit het feit dat De generaal in zijn labyrint een serieuze, felle polemiek heeft ontketend in zijn vaderland, die vooral draait om de vraag of hij niet een te negatief beeld heeft gegeven van de liberale generaal Santander, Bolívars geduchtste politieke tegenstander. De personages worden dus niet in de eerste plaats als romanpersonages gezien, maar als historische figuren.

Hoewel het van moed getuigt dat Márquez zich - voor het eerst - heeft gewaagd aan een historische roman pur sang, gebiedt de eerlijkheid te zeggen dat zijn verbeeldingskracht te kort is geschoten. En dat verbaast, want in romans als De kolonel krijgt nooit post en Kroniek van een aangekondigde dood heeft hij laten zien dat hij heel goed in staat is schitterende romans te schrijven zonder zijn magisch-realistische trukendoos open te trekken. Maar stond in bijvoorbeeld Kroniek van een aangekondigde dood Márquez' sobere precisie in dienst van een beklemmend, hecht geconstrueerd verhaal, in De generaal in zijn labyrint winnen de feiten het van de fantasie. De schrijver heeft te veel historische gegevens in zijn roman toegelaten, waardoor ze vaak blijven wat ze zijn: weinig zeggende feiten. Door de tirannieke documentatie waarvan hij in zijn dankwoord spreekt, heeft hij ‘de buitengewone privileges van de roman’ onderbedeeld.

Het is in belangrijke mate aan dit gebrek aan fantasie te wijten dat De generaal in zijn labyrint de eerste roman van Márquez is die niet tot leven komt, hoe goed geschreven ook. Het voornaamste dat deze historische roman oproept, zijn nostalgische herinneringen aan de prachtige boeken die eraan voorafgingen. En dat is een teleurstelling, zeker na zijn vitale voorganger Liefde in tijden van cholera.

■