Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Huizinga
Vervolg van pagina 1

anders had kunnen geven.’ Uit het schrijven van Jolles en het echtpaar Roland Holst (Huizinga's brieven aan hen zijn verloren gegaan) valt verder op te maken dat de linkse of revolutionaire politiek in de eerste jaren na de oorlog ook voor hem een onderwerp van gesprek was. Maar ook hierover niets opzienbarends (vergelijk de brief aan Jan Romein van 13-12-1918).

Vermakelijk en veelzeggend is wel het epistel dat hij in januari 1923 aan zijn mederedacteuren van De Gids richtte. Het betrof enkele gedichten van Marsman. ‘Ik heb van dit werk een diepen afkeer (...). Ik acht deze poëzie een schennis. Een schennis aan het heilige wonder van de taal, die toch de stam blijft, waar de poëzie aan bloeit (...). Iedereen kan dit maken, het is werkelijk niets, niets niets. Die z.g. hartstocht is geen cent waard. Het is niet eens nieuw, made in Germany, der Sturm tracteert ons sinds jaar en dag op het genre (...). Een puistje van de kwade sappen van het moderne leven. Dat het wezenlijk en innerlijk vlak bij de bioscoop staat: de vervloekte uiterlijkheid gepaard aan dikdoenerij.’

Hiermee zijn de belangrijkste brieven van Huizinga's hand en over zaken die niet het werk betreffen genoemd. De rest behoort tot de organisatorische kant en is eigenlijk slechts materiaal voor de biograaf die ooit moet komen. ‘Een neiging tot het autobiografische is mij tot nu toe vreemd geweest,’ begint hij zijn postuum gepubliceerde Mijn weg tot de historie. ‘Verbrak hij het stilzwijgen dat zijn innerlijk leven omhulde,’ vertelt zijn leerlinge mevrouw Schallenberg in een boekje van vlak na de Tweede Wereldoorlog, ‘dan richtte hij toch al weer spoedig een barrière op, als had hij zich reeds te veel bloot gegeven.’ Waarmee het levensverhaal onvermijdelijk terugkeert naar zijn publikaties en de ‘geschiedenis als rechtvaardiging van het leven’. Want - en dat is het boeiende aan deze Groninger - er is nauwelijks iemand te bedenken die in zijn werk zo gedreven, persoonlijk, zeg maar subjectief is. Dat is zonder twijfel een van de drie belangrijkste verklaringen voor zijn succes. De andere zijn de verbluffende kennis en het nog groter vermogen tot inleving en inzicht.

Uit deze brieven blijkt dat de eerste tekenen van Huizinga's belangstelling voor de middeleeuwen, de periode van de schilder Van Eyck, dateert van 1903. Jolles (wat een bijzondere man was dat toch) meldt in dat jaar verheugd dat hun ogen blijkbaar op hetzelfde onderwerp gevallen zijn en gaat vervolgens uitvoerig in op de geschiedenis van de schilderkunst in Bourgondië. ‘Zou jij geen lust hebben wat tijd aan die van Eycksche geschiedenis te geven (...)?’ schrijft hij. Het zou kunnen zijn dat dit de aansporing was die Huizinga nodig had, maar dat blijft speculatie want vervolgens is het rond dit thema bijna tien jaar stil. In 1912 publiceert Huizinga de studie die als voorloper van dit grote werk mag gelden (Uit de voorgeschiedenis van ons nationaal besef), kort daarop schrijft hij aan een kennis (27-5-1912) dat hij het hoopt ‘te brengen tot een boek over de cultuur van den Bourgondischen tijd, maar zoover is het vooreerst nog niet’. In de komende jaren sterft zijn vrouw, verhuist hij van de stoel van Groningen naar die van Leiden en speelt de wereldoorlog. Gezien de omvang van Herfsttij moet hij ondanks of misschien juist vanwege het verdriet - gestaag doorgewerkt hebben maar, jammer genoeg alweer in de brieven daarvan geen spoor. ‘En wat doe jij? Is de boergondische oogst nog niet rijp?’ vraagt Jolles zich af. ‘U vraagt naar mijn boek over den Bourgondischen tijd?’ schrijft hij in januari 1918 aan S. Muller Fzn. ‘Ja, ik kan werkelijk zeggen, dat het al op schiet; ik begin werkelijk hoop te krijgen, dat 1918 de voltooiing zal zien.’ Maar dan, opeens, komt er een ander geschrift tussendoor. Dat is Mensch en menigte in Amerika, waarvan hij in juni 1918 het eerste hoofdstuk als lezing brengt. De reden van deze plotselinge verandering zal men in de briefwisseling wederom tevergeefs zoeken, maar het is dit keer niet moeilijk ernaar te raden. In april 1917 treden de Verenigde Staten met een oorlogsverklaring voor het eerst de wereldgeschiedenis binnen. In januari 1918 verkondigt Wilson de beroemde veertien punten waarop de komende vrede gebaseerd moest zijn. Huizinga, bedroefd over het verlies van zijn vrouw, de waanzin waarin de wereld uitgebarsten was en dagelijks bezig met een boek over een stervende tijd, zal opeens gegrepen zijn door de jeugd en het optimisme dat van de andere kant van de Oceaan komt. ‘I see Freedom, completely arm'd and victorious, and very haughty, with Law on one side and Peace on the other,’ citeert hij Whitman met instemming.

Daarna duurt het nog precies een jaar voordat het grote werk verschijnt, over een moe, overrijp en grillig Europa in zijn nadagen. ‘De blik is bij het schrijven van dit boek gericht geweest als in de diepten van een avondhemel - maar van een hemel vol bloedig rood, zwaar en woest van dreigend loodgrijs, vol valschen koperen schijn.’ Direct na publikatie van Herfsttij pakt Huizinga het thema op dat hem vermoedelijk de these voor deze studie ingegeven had. In een van de brieven aan Gerard Brom (keer op keer wordt daarin duidelijk hoe ver katholiek en protestant destijds van elkaar afstonden) vertelt hij dat Burckhardt altijd nog een van zijn grote voorbeelden is. ‘Maar dat sluit niet uit dat ik kritiek op hem oefen.’ Burckhardt had de late middeleeuwen immers als aankondiging van het nieuwe, van de renaissance gezien en daarmee volgens Huizinga het eigen karakter ontnomen. Dat ‘karakter’ had hij in Herfsttij willen beschrijven. Dat had echter tot gevolg dat hij nu met de vraag bleef zitten hoe die renaissance dan in elkaar zat. In het najaar van 1920 publiceert hij zijn eerste studie over deze tijd. Een halfjaar later schrijft hij aan Adama van Scheltema: ‘Zoo dikwijls ik iets over de Renaissance lees, denk ik weer; wat begrijp ik toch eigenlijk weinig van die tijd, laat staan dat ik de verschijnselen zou kunnen verklaren.’ In het voorjaar van 1922 leert hij P.S. Allen kennen, de man die samen met zijn vrouw de brieven van Erasmus uitgaf en de op dit gebied wellicht grootste kenner van deze eeuw is. En alsof het toeval dwingend was: in mei van dat jaar krijgt hij van een volslagen onbekende het verzoek om voor de Amerikaanse markt een biografie van de Rotterdammer te schrijven. Hij zegt toe en zit - het moment dat dit eerste deel van de correspondentie stopt - tot over de oren in het werk. Want er zijn ook nog de vertalingen, colleges, kinderen.

Portret van Mary Vincentia Huizinga-Schorer door Jan Veth

Huizinga in zijn studeerkamer te Leiden

Erasmus

Worden we van het wel en wee rond Herfsttij en Mensch en menigte uit de briefwisseling nauwelijks wijzer, wat betreft Erasmus ligt dat iets beter, al zijn het opnieuw de anderen die de meeste informatie bieden. ‘Erasmus - neen, ik kan zijn zwakke kanten niet zien,’ schrijft Jolles in een eerste brief. ‘I am sorry for the discrepancy of our judgment of Erasmus,’ verontschuldigt Huizinga zich tegenover Allen. ‘I could not avoid seeing rather strongly the weak points in him, because they so vitally affect his part in history.’ ‘I only hold that even the greatest and best of men are full of constrasting qualities,’ heet het in een latere brief. Jolles schrijft, na verschijning van de biografie in 1924: ‘Het was niet zonder ietwat bitterheid, dat ik, toen ik de laatste bladzijde van je boek gelezen had, tot mij zelf zeide: dit is een rechtvaardig boek en een juist oordeel. Ik kon het op

Het is jammer dat de bezorgers van het eerste deel brieven van en aan Huizinga gezien het gebrek aan persoonlijke informatie in de brieven en het ontbreken van een goede biografie, niet meer en uitvoeriger noten hebben toegevoegd. Zo blijft de lezer in de eerste brief in het ongewisse waarom deze vanuit Diekirch geschreven werd en wordt hem niet verteld waarom Huizinga in 1895 in Leipzig verbleef. De wel toegevoegde noten hebben vaak betrekking op wat de lezer wel weet: wie Jan Veth is, wie Jan te Winkel, wie Henri Pirenne, zal degene die zich deze briefwisseling aanschaft niet onbekend zijn. Ook ontbreekt een register. Dat gemis is om dezelfde reden des te schrijnender: dit zijn niet zozeer brieven om te lezen als wel om bij onderzoek te gebruiken. Evident uit deze publikatie wordt wel dat het zeer gewenst is een uitgave te verzorgen van de brieven van André Jolles. Zijn brieven zijn werkelijk subliem.

geen enkel punt weerleggen; het was alles waar; het zat alles voortreffelijk in elkaar en was buitendien uitstekend geschreven; ik moest je op ieder punt gelijk geven; ik kon je nergens verwijten, dat je Erasmus als mens onderschat hadt. En toch...’ Jolles liet zijn epistel zoals gewoonlijk weer eens weken liggen, maar het was dit keer ook een heikel onderwerp. Want als Erasmus niet de grote geest was waarvoor hij doorging; als hij niet de ‘voorloper’ was die hij door een ieder genoemd werd; als de moderne tijd ook al niet bij hem begon, waar was de lijn dan aan zijn klim begonnen? Of...

‘Toen de wereld vijf eeuwen jonger was, hadden al levensgevallen veel scherper uiterlijke vormen dan nu,’ zo zal men zich de eerste zin van Herfsttij wellicht herinneren. Erasmus nu was in de ogen van Huizinga een man van het midden en behoorde ‘tot de vrij zeldzame groep van hen, die tegelijk volstrekte idealisten en door alles heen gematigden zijn. Zij kunnen de onvolmaaktheid der wereld niet dragen: zij moeten zich verzetten, maar voelen zich bij de extremen niet thuis, zij huiveren van de daad, omdat zij weten, dat die steeds evenveel breekt als opbouwt, en zoo trekken zij zich terug, en blijven roepen, dat alles anders moet worden, maar als de crisis komt, kiezen zij aarzelend de partij van traditie en behoud.’ ‘Laat ons niet te spoedig wanen,’ had hij een bladzijde eerder uitgeroepen, ‘dat wij sterker verwant zijn aan Luther of Loyola, omdat hun figuren ons meer aantrekken. Onze belangstelling gaat weder naar de hevig vromen, onze bewondering is voor de extremen, maar dat is ten deele omdat onze verwaaide tijd sterke prikkels nodig heeft.’ 's Levens felheid, inderdaad. Het is niet moeilijk in de polemiek die Huizinga op afstand met Erasmus voerde, een innerlijke strijd te zien zoals het evenmin vergeten mag worden dat deze studie in de woelige jaren na de Eerste Wereldoorlog ontstond en dat zelfs Huizinga hiervan de invloed onderging. Een noot uit de derde editie, verschenen in het Erasmus-jaar 1936, wijst erop dat hij later op dit standpunt terugkwam. ‘De wereld zou echter blijken, al leest zij Erasmus' geschriften even weinig als te voren,’ schrijft hij terwijl troepen Europa teisterden, ‘de toespraak van zijn geest opnieuw en dringend te behoeven.’ Maar dat is een ontwikkeling die bij het volgende deel van de briefwisseling behoort, bij de cultuurpessimistische aanklachten en Homo ludens. Hopelijk zijn de aanwijzingen in de brieven dan sterkeren persoonlijker. Verwachten doe ik het niet. ‘Als men de hulpeloze kleinheid en de kinderlijke dwaasheid van de menschen ziet, en het wonder voelt van de schat, die hun gegeven is binnen in hen. Dan keert ook de vrede met de historie terug, en de liefde voor de menschen en de dingen van 't verleden,’ vertelde hij zijn studenten kort na de verschijning van Herfsttij. Dat is de Erasmiaanse Huizinga ten voeten uit. De geschiedschrijving had er profijt van. Maar biografie en aanverwante geschriften hebben het er moeilijk mee.

■