Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 7]

Monument voor een generatie
De twee vaderlanden van Marion Bloem

Vaders van betekenis door Marion Bloem Uitgever De Arbeiderspers, 266 p., f 29,90

Jacques Kruithof

In haar vierde roman, Vaders van betekenis, heeft Marion Bloem als hoofdpersoon een jonge vrouw gekozen die veel van haar zelf weg heeft: van Indische afkomst, schrijfster, bovendien echtgenote en moeder. Ze verblijft geruime tijd op Bali, om daar aan het boek te werken dat ze eens impulsief aan haar vader heeft beloofd: een roman over diens broer en over de verhalen die hij vertelde. Ze neemt zich voor ‘de Indische man en zijn geschiedenis’ te beschrijven om zo haar vader als personage ‘in eeuwigheid’ te laten voortleven. Er komt nog een andere overweging bij, zoals haar man zegt: ‘Ikzelf heb ook liever dat je weer eens een boek schrijft dan dat je 's nachts naast me ligt te woelen vanwege schuldgevoelens dat er nog steeds geen nieuwe roman verschenen is.’

Deze schrijfster, die Babs heet, bedenkt als personage iemand die honderden jaren oud wordt en als een archetype, een legendarische ‘wandelende Indischman’, grote delen van de koloniale geschiedenis meemaakt. Dat project wil haar overigens niet echt lukken, en ze last allerhande documenten in die ze van haar vader in bruikleen heeft gekregen: brieven, dagboekjes (uit de jappenkampen) en andere notities van ooms en tantes en bekenden uit de vorige generatie die nog in Nederlands-Indië opgegroeid is maar na de onafhankelijkheid door repatriëring (een hoogst ontoepasselijk woord) en emigratie uit het land van herkomst werd verdreven, zonder het ooit te kunnen vergeten. Het bepaalt vele jaren na dato nog steeds hun taalgebruik, hun omgangsvormen, hun voedsel, hun hele leven.

Voor deze generatie ‘tussen twee vaderlanden’ (een titel van R. Nieuwenhuys) wil Babs een monument oprichten; het draait erop uit dat zij een deel van de familiegeschiedenis schrijft die ze met een bekwaam uitgezette spanningsboog groepeert rond een verzwegen oom die van alle foto's afgeknipt is of weggekrast, nadat hij een drama had veroorzaakt dat voor die positie tussen twee vaderlanden typerend is.

Vaders van betekenis is zowel het boek dat Babs van plan was te schrijven als het verslag van haar pogingen en aarzelingen. Enkele jeugdherinneringen versterken haar motieven om juist dit onderwerp aan te snijden; tijdens haar verblijf op het Indonesische eiland raakt ze onder de druk van uitgerekend een jonge Japanner - er gebeurt niet veel tussen hen beiden, maar de ervaring geeft een persoonlijke tint aan de ‘onpersoonlijke herinneringen’ die zij op papier zet.

Over Marion Bloem heb ik een paar jaar geleden in VN opgemerkt dat zij in haar eerste roman grossierde in onvolledige zinnen: lidwoorden, onderwerp of gezegde werden weggelaten, bijzinnen stonden er alleen voor. Dat was een dagboekstijl die je toen vaker tegenkwam, een vreemde manie die blijkbaar een grote gedrevenheid moest suggereren maar doorgaans op de lachspieren werkte. In Vaders van betekenis zijn de sporen ervan nog te vinden, maar het is geen dominerende kunstgreep, en dus geen hinderlijke.

Wat me in dit boek wel opviel, was het afwisselen van de zij-vorm en de ik-vorm, en van de tegenwoordige en verleden werkwoordstijd. Dat zijn beproefde literaire middelen die uiterst effectief kunnen zijn, maar hier hebben ze, zover ik kan zien, geen enkele betekenis: het zijn, nel als die afgeknotte zinnen, loze maniertjes. Van de weeromstuit gaat dan een techniek die bedacht of zelfs gekunsteld kan lijken, een naïeve indruk maken. Dat past ook zeer wel bij wat de lezer van het gedachten- en gevoelsleven van Babs te weten komt: weinig reflectie of dóórdenken, veel verwondering en verwarring. Plotseling is het werk ook af: ‘Het boek heeft zichzelf al geschreven,’ hoewel de persoonlijke beslommeringen van de schrijfster, die toch nadrukkelijk in het spel worden gebracht, noch opgehelderd, noch opgelost zijn.

Marion Bloem, tekening Dirk Wiarda

Onoplosbaar dilemma

Dat kan ermee te maken hebben dat Babs ‘niet mijn eigen verhaal’ wil vertellen, maar dat van de ouderen - niettemin ontkomt ze er niet aan zichzelf in het geding te brengen. Daardoor bevat Vaders van betekenis twee verhalen die elkaar in de weg staan, elkaar de armslag benemen: het personage Babs blijft te veel achter de schermen, terwijl de vorige generatie slechts via haar keuze en redactie van documenten tot leven komt, of, in sommige brieven uit de Verenigde Staten, de lezer slaperig maakt. Vooreen schrijfster die een ander, maar verwant personage ooit heeft voorgesteld als Geen gewoon Indisch meisje is deze ambivalentie overigens misschien eenvoudig realiteit - en dan zijn deze opmerkingen nauwelijks kritisch bedoeld. De onhandigheid vloeit voort uit een onoplosbaar dilemma, en kan dat aanschouwelijk maken. Een ander ongewoon Indisch meisje behoort tot mijn mooiste herinneringen, dus ik meen iets van het probleem te begrijpen: het is zo aanlokkelijk om die twee vaderlanden en twee generaties - vorm en inhoud zijn immers een - met twee persoonsvormen en twee werkwoordstijden tot uitdrukking te brengen. Andere middelen, nietwaar, schieten tekort.

Los van deze wat technische kritiek lijkt Vaders van betekenis mij een boek van betekenis: voor iedereen met een Indisch verleden, dat spreekt vanzelf, maar tevens voor iedereen die in een rake evocatie van deze verleden tijd en verloren wereld geïnteresseerd is. Evenzeer eigen als vreemd, Hollands als exotisch, verdienen deze ‘vergeelde portretten’ (nogmaals een titel van Nieuwenhuys) grote aandacht, juist omdat Marion Bloem wellicht tot de laatste generatie behoort voor wie zij, al is het met literaire middelen, kunstgrepen dus, nog tot eigen ervaring gemaakt kunnen worden: een slotsom na Multatuli, Couperus, Du Perron en zoveel anderen, een nog levend deel van de literatuurgeschiedenis.

De oude Staring heeft eens een puntdicht geschreven waarin hij uitlegt dat hij ‘geen vriend van vitten’ is, maar toch de manen van Pegasus wil zuiveren van klitten. Ik wens Marion Bloem een betere redacteur toe die haar erop zou wijzen dat ze schrijft: ‘Nooit zag ik een man en won de schaamte het van het verlangen’ - dat slaat op die Japanner, op haar huwelijkstrouw, en precies het tegenovergestelde is bedoeld. ‘Het deprimeerde haar te veel zichzelf keer op keer met haar onvermogen om zich uit te drukken te confronteren’ - er zijn niet veel, maar net té veel van die stijlbloempjes.

Ergens in Vaders van betekenis komt de vader van Babs, een schrijvende dilettant die zijn manuscripten voor zijn vrouw moet verheimelijken, zijn dochter die een ‘echte’ schrijfster is, vragen of allerlei kunstgrepen wel door de beugel kunnen. Alles mag, volgens haar antwoord, maar dat is niet juist: alles mag wat betekenis draagt, wat werkzaam is, wat bijdraagt tot de perfectie - wat literatuur maakt van een egodocument. Het werk van Marion Bloem is mij zeer sympathiek, maar ik moet vrezen dat er slecht voor gezorgd wordt. Uiteraard heeft iedereen de gebreken van zijn of haar deugden, maar het is zaak dat de uitgever die niet ongemerkt laat passeren. ‘Zijn deelname aan expedities in Atjeh waren voldoende getuigenis,’ daar moet je je auteurs toch tegen beschermen? ‘Maar ik reageer evenwel positief,’ of: ‘Waarbij (= bij een recept voor gado gado) tegelijk de zin van ons beslaan heeft vorm gekregen.’ Opletten! Het moet perfect!

■