Joodse strijders in de Spaanse Burgeroorlog
De geschiedenis van een vergeten groep
Schalom Libertad! Juden im spanischen Bürgerkrieg door Arno Lustiger Uitgever Athenäum Verlag Frankfurt, 397 p., f 83,85
Rinke van den Brink
Op 22 juli 1936 zou in Barcelona de Arbeidersolympiade beginnen, als tegenhanger van de door Hitler-Duitsland georganiseerde Olympische Spelen. Tweeduizend leden van arbeiderssportbonden en ettelijke duizenden andere buitenlandse gasten uit heel Europa en de Verenigde Staten waren naar de Catalaanse hoofdstad afgereisd. Tevergeefs echter, want vijf dagen eerder, op 17 juli 1936, was via de radiozender in Ceuta, de Spaanse enclave in Marokko, de codeboodschap uitgezonden: ‘In Spanje is de hemel helder’ waarmee opstandige generaals het sein gaven voor de aanval op de Spaanse Republiek.
De antifascistische spelen werden afgelast, de meeste gasten vertrokken. Een aantal van hen bleef evenwel in Barcelona en stichtte daar, met Duitse en Italiaanse politieke vluchtelingen die in Spanje verbleven, de eerste internationale gevechtsgroep van vrijwilligers. Deze groep-Thälmann, genoemd naar de leider van de Duitse communistische partij die door de nazi's gevangen gehouden werd, was al op 23 juli op weg naar het front. Van de achttien vrijwilligers uit Duitsland, Polen, Zwitserland en Engeland waren er veertien joden.
Die sterke joodse deelname werd karakteristiek voor de Internationale Brigades. Het door Gina Medem geschreven boekje Los Judíos Luchadores de la Libertad (Joodse strijders voor de vrijheid), dat in 1937 verscheen bij de uitgeverij van de Internationale Brigades in het belegerde Madrid, getuigt daarvan. Op 12 december van hetzelfde jaar kregen de joodse vrijwilligers, na lang aandringen, net als andere nationale groepen een eigen joodse compagnie, waar het jiddisch de voertaal was. De eigen frontkrant van de compagnie was jiddischtalig en Radio Barcelona verzorgde jiddischtalige uitzendingen.
Ook in fascistische publikaties werd de rol van de joden in de Internationale Brigades breed uitgemeten. In het nazistische Rotbuch über Spanien uit 1937 werd een apart hoofdstuk aan de joodse strijders gewijd. De Franse fascistische brochure Du sang sur la cité (Bloed over de stad) uit 1943 wijdt ook een apart hoofdstuk aan het ‘judeo-Republikeinse leger’. Gek genoeg is de belangrijke rol van de joodse Interbrigadisten in de omvangrijke literatuur over de Spaanse Burgeroorlog verder nauwelijks terug te vinden. Incidenteel is er in historische tijdschriften wel eens iets over geschreven, maar publikaties voor een groter publiek zwijgen er in alle talen over. Zelfs niet The Abraham Lincoln Brigade, het standaardwerk over de Amerikaanse Interbrigadisten van Arthur H. Landis. Deze vermeldt niet dat dertig procent van de Spanje-strijders uit de Verenigde Staten een joodse achtergrond had, terwijl joden in die dagen maar drie procent van de Amerikaanse bevolking uitmaakten. Een des te merkwaardigere omissie, omdat hij wel vertelt wie van hen van Poolse, Ierse of protestants-Angelsaksische komaf waren.
Arno Lustiger
Arno Lustiger wil met Schalom Libertad! de rol van de joodse vrijwilligers bij de verdediging van Spaanse Republiek aan de vergetelheid ontrukken. Zeven jaar lang is de in Frankfurt woonachtige auteur de halve wereld afgereisd voor archiefonderzoek en tientallen gesprekken met nog levende joodse Interbrigadisten. Lustiger, een overlevende van Auschwitz, heeft zijn boek niet alleen geschreven als eerbetoon aan de joodse oud-Spanje- en verzetsstrijders, maar ook om af te rekenen met de ‘veelgehoorde beschuldiging dat de joden als makke schapen naar de slachtbank zijn gegaan’.
Auteursrechtelijk beschermd