Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 11]

De literaire erfenis van een aartsopportunist
Het Satyricon van Petronius

Satyricon door Petronius Vertaald en toegelicht door A.D. Leeman Uitgever Athenaeum-Polak & Van Gennep, 176 p., f 29,50

Wim Hottentot

In De Antichrist poneert Nietzsche dat men er goed aan doet handschoenen aan te trekken bij het lezen van de smeerlapperij waaruit het Nieuwe Testament bestaat. Daarna provoceert hij een tweede maal als hij laat weten dat hij meteen na de brieven van Paulus als een soort reinigingsritueel Petronius las, ‘die uiterst charmante en overmoedige spotter’. Hij geeft dan de volgende gedenkwaardige karakteristiek van Petronius: unsterblich gesund, unsterblich heiter und wohlgeraten.

Hoe geslaagd het Satyricon geweest is, valt nu moeilijk te beoordelen, maar Petronius is inderdaad de vrolijkste van alle Latijnse schrijvers. De Latijnse literatuur is overigens werkelijk rijk aan opgewekte schrijvers: Plautus, Terentius, Catullus, Ovidius, Martialis. Een geamuseerd en tolerant besef van de absurditeiten van het menselijk bestaan kan men de Romeinse intelligentsia bepaald niet ontzeggen.

Bij de historicus Tacitus leidde dat besef tot een wel heel grimmig cynisme. Aan hem danken we een intrigerende beschrijving van Petronius, misschien wel de raadselachtigste van de vele raadselachtigen onder de Latijnse schrijvers. Tegen het eind van de Annalen verhaalt Tacitus hoe Petronius, die ‘de dag steeds slapend en de nacht met werken en amusement doorbracht’ niettemin een voortreffelijk bestuurder bleek. Later genoot hij volgens Tacitus grote reputatie als Nero's elegantiae arbiter, een soort super-Joop van den Ende, die gepast en ongepast vertier organiseerde voor de wispelturige keizer. Niettemin werd ook Petronius - zoals zovele hovelingen van Nero - tot zelfmoord gedwongen, maar hij maakte een kunstwerk van zijn dood. Tacitus: ‘Hij liet zich de aderen openen en dan, als hij dat wilde, weer dichtbinden onder het voeren van een geanimeerd gesprek met zijn vrienden, doch uitsluitend op ironische toon en zonder de minste behoefte aan een reputatie van onverschrokkenheid. Zijn vrienden spraken met geen woord over de onsterfelijkheid van de ziel of over filosofische theorieën, maar droegen spotliedjes voor en ondeugende versjes. Petronius laat Nero één ding na: ‘Hij inventariseerde de misdragingen van de keizer, voegde daar de namen van de betrokken businessjongens en dames aan toe, alsmede het innovatieve element dat bij iedere seksuele uitspatting hoorde. Die lijst verzegelde hij en stuurde hij aan Nero toe’.

Deze vrijdenker liet ook nog een literaire erfenis na: de vertellende prozatekst die dankzij Fellini's film uit 1969 een zekere reputatie verworven heeft. Wel was het boek in kleinere kring natuurlijk al eerder bekend: Des Esseintes uit Huysmans' A Rebours bewondert Petronius zeer, T.S. Eliot koos een Petronius-citaat als motto bij The Waste Land; in Nederland vindt men verwijzingen bij Couperus en Hans Warren en vooral in oudere studies wordt er steevast op gewezen dat in Quo vadis (1896) van de Poolse Nobelprijswinnaar Henryk Sienciewicz een dragende rol is weggelegd voor Petronius. En de episode over ‘het weeuwtje van Ephesus’ heeft ooit zelfs een triomftocht door de wereldliteratuur gemaakt.

Postmoderne ecleticus

Het Satyricon is helaas niet compleet overgeleverd. Als ik het goed zie, neigen hedendaagse specialisten meer en meer tot de (al in 1899 geformuleerde) gedachte dat er tussen één- en tweederde verloren is gegaan. De discussie over het genre waartoe het Satyricon hoorde kan bij de huidige staat der overlevering onmogelijk tot conclusies leiden: satire, parodie op epos of Griekse liefdesroman, mime, schelmenroman, prikkelliteratuur, queeste, overal valt wel iets voor of tegen te zeggen. Petronius als postmoderne eclecticus: hij maakt in ieder geval stellig en hoogst vermakelijk gebruik van (veelal destructieve) allusies, citaten, persiflages en parodieën.

Driepoot met Ithyfallische saters, afkomstig uit Pompeji

Het Satyricon opent voor ons nu in medias res met een uit de overige literatuur van de eerste eeuw maar al te bekende litanie over het verval van de welsprekendheid. Op school zou men alleen nog oppervlakkige, gekunstelde turbotaal leren, volkomen los van de praktijk van alledag. De spreker is de louche ik-verteller van het hele Satyricon, Encolpius, die la leçon par l'example geeft: hij is een volstrekt typisch vertegenwoordiger van datgene waartegen hij zich in naam verzet. Veel passages worden zo hilarisch omdat het gekunstelde taalgebruik sterk doet denken aan het toenmalig retorisch jargon. In de loop van het verhaal blijkt Encolpius trouwens steeds het opportunisme tot beginsel te verheffen en diefstal of bedrog niet te schuwen! In een ons niet bekende context blijkt hij zelfs zijn gastheer vermoord te hebben. Hij verblijft met een even dubieuze metgezel, Ascyltos, in een niet nader bepaalde Grieks sprekende havenstad in Zuid-Italië. Verder heeft Encolpius nog een jong vriendje, Giton, die ons geïntroduceerd wordt als hij hypocriet snikkend vertelt dat Ascyltos heeft geprobeerd zijn ‘eer te roven’. Ook in het vervolg weet Giton het duo regelmatig tegen elkaar uit te spelen, door zijn liefdesgunsten afwisselend te verlenen. In de tweede helft van de roman, na afloop van de ‘Maaltijd bij Trimalchio’, zal Giton zich zelfs nog laten ontvoeren door Ascyltos, hetgeen weer allerlei nu niet nader uiteen te zetten gevolgen hebben zal. De heren noemen zichzelf scholastici, ‘literatoren’!

De eerst overgeleverde gebeurtenis van het Satyricon is een slapstick-achtige episode die draait om een door Encolpius en Ascyltos gestolen, respectievelijk verloren jas. Vervolgens wordt het trio door een tweetal dames gedwongen om als straf voor het verstoren van een plechtigheid ter ere van de vruchtbaarheidsgod Priapus deel te nemen aan een seksuele orgie. De toorn van de god Priapus speelt (naar analogie van die van Poseidon in de Odyssee) een structurerende rol: Encolpius wordt geregeld met impotentie geslagen. Helaas is de tekst hier slecht overgeleverd, al is het duidelijk dat het er hoogst opwindend aan toe gaat.

De Nederlandse vertaling (die oorspronkelijk gemaakt is in 1966) lijkt soms wat problemen te hebben met de Latijnse seksuele terminologie. Cinaedus, ‘man of jongen die tot een passieve seksrol bereid is’ wordt niet erg precies vertaald met ‘wellusteling’ en ‘schandknaap’ (alsof dat hetzelfde zou zijn) en de passage waarin de cinaedus schrijlings plaatsneemt op de achterover liggende Encolpius om zich zo in zijn Geheime Opening door diens liefdesspeer te laten verwennen, lijkt me wel erg terughoudend weergegeven. Leemans vrije vertaling ‘fluit om uit te drinken’ voor het Griekse eufemisme embasicoetas, ‘spondebeklimmer’, wekt de indruk dat hij denkt dat er sprake is van orale seks. Veel later wordt naar dezelfde ‘ruiterpositie’ verwezen als een slavin trots zegt dat ze ‘nooit anders dan op ridderdingen zit’, wat Leeman weergeeft met ‘op de Ridderbanken’ (namelijk in het theater). Dat betekent het natuurlijk óók, maar zo verdwijnt de dubbelzinnigheid van haar woorden. De vertaling, destijds in 1966 een absolute mijlpaal doordat heel bewust geprobeerd werd om het terecht veelgesmade ‘gymnasiaans’ te vermijden en aan te sluiten bij de spreektaal, blijkt na een goede twintig jaar vooral op het punt van de seksuele terminologie bijgesteld te moeten worden. Er zouden meer voorbeelden van onnauwkeurige vertalingen te geven zijn. Met behulp van inmiddels ingeburgerde Reviaanse begrippen kan een heel adequaat register gevormd worden: Petronius bezigt net als Reve in erotische passages - veelal zeer geestige - omschrijvingen en neologismen.

Op de straf-orgie volgt de beroemdste (en enige langere) passage van het Satyricon, die het in de vertaling nog altijd geweldig doet: het hoogst vermakelijke feestmaal bij Trimalchio. Via-via krijgen de drie vrienden een uitnodiging voor een diner bij deze rijk geworden self-made man, die zijn leven als slaaf begonnen was en daar niet moeilijk over doet. De meeste andere gasten zijn eveneens (zij het iets minder geslaagde) zakenlui. Poenerigheid is tijdloos: een overmaat aan eten en drank wordt opgediend en uiteraard stijgt de stemming ten koste van het peil. Encolpius doet nauwkeurig verslag van de triviale gesprekken over maar al te herkenbare onderwerpen als het weer, de prijzen en het (toch niet zo beste) karakter van een zo juist overleden kennis (‘Zal ik eens de waarheid zeggen? (...) Hij had een brutale bek en was een ruziemaker; een onmenselijk stuk venijn.’ Maar ‘evengoed was het een keurige begrafenis’). Trimalchio zelf kan het niet nalaten om het onderwerp ‘stoelgang’ eens aan een diepgaande beschouwing te onderwerpen.

Authentiek

Diverse intermezzi zorgen voor afwisseling in het relaas: er treden acrobaten op, Trimalchio geeft een geheel nieuwe versie op de Trojaanse oorlog (Agamemnon schaakte Helena, de zuster van Diomedes en Ganymedes. ‘Agamemnon won natuurlijk en gaf zijn dochter Iphigeneia aan Achilles tot vrouw’), er ontstaat een hoogst ordinaire ruzie tussen Trimalchio en zijn vrouw Fortunata. Ten slotte zien de drie vrienden kans weg te komen als Trimalchio, in dronkenschap en door doodsgedachten overmand, een pseudo-begrafenis voor zichzelf organiseert (‘Doe net of ik dood ben. Zeg iets moois...’)! Dit alles in een verbluffende, ‘volkse’ stijl die (ook in vertaling) een uiterst authentieke indruk maakte dankzij een zeer beeldend taalgebruik, roddel, taalfouten en dooddoeners (‘de kleine man is altijd de dupe’, ‘Kennis is macht, jongen, en wat je geleerd heb, kan niemand je afnemen’: alsof je Reve tegen Bullie van der K. hoort!).

De vrienden stellen zich steeds iets terzijde van het gebeuren op, hetgeen enkele andere gasten tot een (boze) reactie verleidt: kouwe kak. Er blijkt over en weer een levendig besef te bestaan van het verschil in ontwikkeling, sociale achtergrond en status. Het is bepaald niet eenvoudig om uit te maken wat Petronius ‘bedoelt’: Trimalchio is weliswaar een patser, maar een aardige patser. Encolpius en de zijnen reageren terecht sarcastisch op de burgermoraal van het gezelschap, maar zelf hebben ze géén moraal!

Er volgt na de maaltijd bij Trimalchio nog een hele reeks alleridiootste en vaak hoogstkomische avonturen. Zo sluit zich nog een verlopen dichter bij het gezelschap aan, die onder meer het al genoemde verhaal over de weduwe uit Ephesus vertelt. Kostelijk is ook een tweede verhaal: de ‘Jongen uit Pergamum’, dat een heel speciaal licht werpt op de knapenliefde.

Leeman heeft de fragmenten steeds voorzien van heel verhelderende explicaties. Hij ziet in Petronius een existentialistische moralist: ‘Petronius geeft ons een ontstellende ontluistering van de mens, suggereert een totale relativering van zijn normen en zekerheden, en schept aldus een situatie van algehele vrijheid, - die vrijheid waarin de ethiek als persoonlijke keuze opnieuw en van de bodem af moet worden gecreëerd.’ Nou ben ik een groot voorstander van een zelfgekozen moraal, maar ik moet zeggen dat mij zo'n interpretatie typisch modern lijkt. Iedere lezer zijn eigen Petronius, natuurlijk, het mag van de postmoderne deconstructionistische literatuurwetenschap en het is in de praktijk van vele honderden jaren Petronius-receptie ook altijd gebeurd. Maar een auteursintentie als zo juist geciteerd lijkt me - mede in het licht van het Petroniusbeeld van Tacitus - veel te serieus. Ik zie in Petronius een relativerende opportunist, met een maar heel gering vermogen tot persoonlijke verontwaardiging en met een grote (licht geamuseerde) gelatenheid: zo gaan de dingen nu eenmaal en we moeten er mee leren leven, een overtuiging die in het grootste deel van de wereld noodgedwongen nog altijd vele aanhangers heeft. Maar misschien zegt mijn interpretatie het meest over de interpretator!

■