Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 10]

Basketbal in het oude Rome
Een verzameling neurologische curiosa

Toscanini's misslag Ziektegeschiedenissen uit de praktijk van een neuroloog door Harold L. Klawans Uitgever Bert Bakker, 248 p., f 29,90

Karel Soudijn

Volgens de Amerikaanse neuroloog Harold Klawans had de Romeinse keizer Maximinus, regerend van 235 tot 238, heel goed als center mee kunnen spelen in het Tracische nationale basketbalteam ‘als die sport en een dergelijk team in die tijd hadden bestaan.’ Klawans behandelt keizer Maximinus in een van zijn achttien hoofdstukken met uitzonderlijke ziektegeschiedenissen. De keizer wordt ten tonele gevoerd in een klinische les over ‘reuzengroei in de lichaamsextremiteiten’, acromegalie, veroorzaakt door een tumor in de hypofyse.

In het hoofdstuk over deze ziekte krijgen we de meest spectaculaire patiënt niet direct te zien. Klawans begint eerst het verhaal te vertellen van een basketbalspeler die hij in zijn jeugd zag: een zeer lange, zware man die maar een betrekkelijk korte tijd succes in zijn sport had. Na een uiteenzetting over deze speler geeft Klawans een klein college over de ziekte waar het hoofdstuk over gaat. We vernemen dat acromegalie voor het eerst in 1886 door een Franse neuroloog werd beschreven. Klawans bespreekt de klinische manifestaties ervan; hij legt uit wat de oorzaak kan zijn.

Na die algemene beschouwing neemt Klawans zijn lezers direct weer mee naar de sportzaal, om nog eens uit te leggen waarom zijn basketbalspeler maar korte tijd kon schitteren. Eigenlijk zou het college van Klawans over dit ziektebeeld nu afgelopen kunnen zijn, want alles is al uitgelegd aan de hand van een voorbeeld, maar nu komt de auteur pas goed op dreef: aan de hand van een munt van de eerder genoemde keizer vat Klawans nog eens samen wat hij ons zojuist geleerd heeft.

Op het eerste gezicht staat op die munt een karikaturale keizerskop afgebeeld. Het lijkt alsof een anonieme kunstenaar niet goed wist hoe een menselijk hoofd afgebeeld moet worden. Klawans betoogt echter dat hier geen sprake is van stilistische onvolkomenheden: zo'n rare kop is kenmerkend voor patiënten met acromegalie. Om te begrijpen dat de keizer aan ‘reuzengroei in de lichaamsextremiteiten’ leed, hoeven we zijn armen en benen niet eens te zien! Nadat eenmaal deze diagnose bij de keizer is gesteld, zet Klawans uiteen dat nu ook allerlei verhalen begrijpelijk worden die over deze (inderdaad zeer lange) tiran in omloop zijn. Klawans presenteert het vak neurologie als een spannend bedrijf. In verschillende hoofdstukken laat de auteur zien hoe hij gewoonlijk te werk gaat om bij patiënten een diagnose te stellen. Soms loopt de neuroloog in het proces van diagnostisering vast: aan de hand van uitzonderlijke ziektegeschiedenissen laat Klawans zien hoe hij dan overschakelt naar de rol van detective.

Een Romeinse munt met de beeltenis van keizer Maximinus

Dit boek van een neuroloog is te lezen als een eenvoudige inleiding in de waarnemings-psychologie. Volgens Klawans zien we vooral de waarnemingen die onze voorgangers beschreven hebben. Eeuwenlang hebben muntenverzamelaars zich verbaasd over die vreemde kop van keizer Maximinus; Harold Klawans is ook een verzamelaar van munten, maar hij ziet, dank zij de neurologische literatuur sinds 1886, een heel andere kop. Gangbare diagnostische categorieën kunnen, omgekeerd, de neuroloog ook misleiden: hij ziet dan bekende ziekten waaraan de patiënt niet kan lijden omdat er ook nog verschijnselen vertoond worden die niet in het beeld passen. Nieuwe diagnostische categorieën beïnvloeden de waarneming sterk: verschijnselen die eerst onbetekenend leken, kunnen door een nieuw diagnostisch etiket opeens het belangrijkste worden wat aan iemand te zien is.

Oude en nieuwe etiketten

Klawans is vol lof over vakgenoten die bepaalde aandoeningen voor het eerst benoemd en beschreven hebben: dat zijn de helden die de neuroloog in staat stellen steeds meer te zien. Pas na een goede diagnostiek kan volgens Klawans gedacht worden aan behandeling van klachten.

De waarnemingstheorie die Klawans uiteen zet, is primitief. Zonder diagnostische etiketten ziet de neuroloog niets, maar hoe kunnen waarnemers dan nieuwe diagnoses ontwikkelen? Waarom blijven neurologen niet voor eeuwig vastkleven aan hun oude etiketten? Op dergelijke vragen geeft de auteur nauwelijks antwoord: hij volstaat met een lofzang op de helden die voor het eerst in de geschiedenis van hun vak bepaalde ziektebeelden beschreven. Toscanini, de dirigent, viel tijdens zijn laatste concert op de grond. Een beroerte? In elk geval maakte die val een einde aan zijn carrière. Een paar jaar later werd in de neurologische vakliteratuur een syndroom beschreven die de kijk op Toscanini verandert. Als Toscanini inderdaad aan dat syndroom leed, zou zijn val eenvoudigweg te wijten zijn aan zijn stijl van dirigeren: zijn armbewegingen zouden dan als gevolg hebben gehad dat er tijdelijk te weinig bloed door zijn hersenen stroomde. Klawans meent nu dat Toscanini niet had hoeven te stoppen met dirigeren; hij had alleen zijn stijl moeten veranderen (armen minder hoog opheffen).

Klawans bespreekt aandoeningen die meestal nogal zeldzaam zijn. In die zin bevat het boek een verzameling curiosa: we kunnen griezelen over wat er in de hersenen en ons zenuwstelsel allemaal fout kan gaan. Maar de kans dat ons dat zal overkomen is heel klein.

Met zijn zeldzame gevallen tekent Klawans de neurologie als een avontuurlijke onderneming. De neuroloog als ontdekkingsreiziger hoeft niet op zoek te gaan naar vreemde landen; thuis brengt het menselijk brein hem al genoeg verrassingen.

Als verzamelaar van ziektegeschiedenissen doet Klawans denken aan Oliver Sacks, auteur van onder meer De man die zijn vrouw voor een hoed hield. Klawans is echter meer een schoolmeester: korte beschrijvingen van patiënten gebruikt hij als introductie op algemenere beschouwingen. Meer dan Sacks lijkt onze docent echter bevreesd dat de les niet boeiend genoeg zal zijn: Klawans laat de voorbeelden en de algemene beschouwingen elkaar daarom in een hoog tempo afwisselen. Soms lijkt het alsof je naar een televisieprogramma kijkt waarin het beeld niet langer dan een paar seconden stil mag staan.

Klawans wil bij zijn leerlingen ook populair zijn: de verwijzingen naar honkbal en basketbal zijn legio; ze moeten kennelijk de indruk wekken dat we met een sportieve leraar te maken hebben.

Als Klawans zijn eerste patiënt opvoert, schrijft hij in een voetnoot: ‘Alle namen zijn veranderd.’ Dat is niet helemaal waar: historische patiënten zoals keizer Maximinus en Arturo Toscanini treden zonder pseudoniem op. De voetnoot over gewijzigde namen haalt een beroeps-ethische kwestie naar voren. Of Klawans zich altijd aan die beroepsethiek heeft gehouden, waag ik te betwijfelen. In sommige ziektegeschiedenissen onthult Klawans het geheime seksleven van patiënten, terwijl uit de verhalen duidelijk wordt dat deze patiënten dat leven echt verborgen willen houden voor hun omgeving. Voldoet de neuroloog aan die wensen? Juist omdat het om zeldzame ziekten gaat, lijkt het me niet moeilijk om de identiteit van die patiënten te achterhalen. Of heeft de auteur alleen maar iets verzonnen om het boek smeuiger te maken?

■